Пешекарди гъавурда твазва
Европадинни Азиядин часпардал алай Каспий гьуьлуьз, рикIел хкин, гьуьл лагьай тIвар вичин зурбавилиз килигна ганва. Гьакъикъатда ам вир я — дуьньяда виридалайни еке ва вичяй яд масанихъ акъат тийизвай. Мадни ам уькIуь ци, вичин режимди, океандиндаз ухшар накьвадин кIани гьуьлуьз мукьва ийизва. Адан виридалайни дерин чкадал 1025 метр ала. Кьерен цIарцIин яргъивал 6500-6700, островарни кваз гьисабайтIа, 7000 километрдиз барабар я. Кьибледихъай кефердихъ яргъи хьанвай Каспий гьуьлуьн кьерен чилер Россиядик, Къазахстандик, Туьркменистандик, Азербайжандик ва Ирандик акатзава. Чи гьуьл балугъралди, адан кIан ва къерехар чиликай хкудзавай къиметлу затIаралди, иллаки нафтIадалдини газдалди девлетлу я.
Куьгьне девирра Каспий гьуьлел гьар жуьре тIварар хьанай. Къадим грекриз ам Гиркан гьуьл, яни персерин гьуьл яз чидай. РагъэкъечIдай патан писателри адаз Сиким лугьудай, арабрин географри — Джурджан, гьакIни Хазаррин гьуьл ва Хорасан гьуьл. Урусрин къадим ктабра Каспий «Хвалын гьуьл» тIвар алаз гьатнава.
Вичин девирда Александр Македонский Каспий гьуьл океандихъ галкIанватIа чириз алахънай. Арабрин алимри гъизвай делилрай ашкара жезвайвал, са вахтара (XIII-XIV асирра) Аму-Дарья вацI Каспий гьуьлуьз авахьзавай. Амма XVI асирдин кьвед лагьай паюна и вацI мад Арал гьуьлуьхъ элкъуьн хъувуна, кьве гьуьлуьн арада авай чилерни къумлухриз элкъвена.
Император I Петрди 1074-йисуз Каспий гьуьлуьн карта туькIуьрун тапшурмишнай. 1714-йисуз ада Хива шегьердиз (гилан Узбекистанда ава) князь Бекович-Черкасский кьиле акъвазнавай экспедиция рекье тунай. Гуьгъуьнин йисан гатуз адан десте къад гимида аваз, Каспийдин рагъэкъечIдай патан кьер кьуна, Астрахандай Астрабаддиз кьван фена. Дестеди, са затIни ахъай тавуна, вири районрин карта чIугуна. А картади гьа вахтунда Каспийдин цин дережадикайни бязи малуматар гузва.
Дуьньядин океандихъ галаз алакъа авачирвиляй Каспий гьуьлуьн цин дережадиз вахт-вахтунда жезвай са кьадар дегишвилер хас я, ам гагь виниз акъатзава, гагь агъуз ават хъийизва. Алатай девирра и дегишвилер мадни екебур тир. И жуьредин дегишвилерни вири патарихъай кьураматди кIевнавай вир патал тIебиибур я. Гьавиляй Каспий гьуьле яд гзаф ва я тIимил хьун къариба кар туш.
Сифте яз Каспий гьуьлуьн дережа ахтармишиз 1837-йисуз башламишнай. А чIавуз Баку шегьердиз мукьва гьуьле цин кьакьанвал алцумдай рейка эцигнай. Амма бязи лишанри чаз адалай вилик вахтарани Каспийдин цин дережа тайинардай мумкинвал гузва. 1880-йисалай эгечIна, Порт-Петровскдин (Махачкъаладин) портуна ара датIана алатрин куьмекдалди гьуьлуьн цин дережадал ахтармишунар тухузва.
Академик Л.С. Берг асирдин къене Каспий гьуьлуьн дережадин дегишвилер ахтармишайла, ихьтин фикирдал атана: цин дережа агъуз тир циклаяр аквадай хьтин са къайдадик квачиз хкаж хъжезвай циклайри эвеззава, гьуьле яд анжах тIимил ва я артух хьуникай гьич рахунни виже къвезвач.
Гьар гьихьтин яд авай чка хьайитIани — океан, гьуьл, вир ва мсб. — адахъ вичин цин баланс ава. Цин баланс яд авай чкадиз къвезвай ва анай акъат хъийизвай цин кьадардиз лугьуда.
Каспий гьуьлуьн цин балансдин къвезвай пай ибарат я:
гьуьлуьз чилин винелай физвай, вацIари гъизвай цикай — 83%;
гьуьлел цавай марф ва жив яз къвазвай цикай — 16%;
гьуьлуьз чилин кIаникай, яд авай къатарай, чешмейрай акъатзавай цикай — 1%.
Каспий гьуьлуьн цин балансдин акъат хъийизвай паюник акатзава:
гьуьлуьн винелай бугъадиз элкъвезвай яд — 95%;
Къара-Богаз-Гол заливдиз авахьзавай яд — 5%.
Каспий гьуьлуьн бассейндин майдан (вичин винел пад квачиз) зурбади я, ада 3 млн. кв. километр кьазва. Амма ана чIехи дуьзенлухар ва къумлухар ава, анрай гьуьлуьз къведай ятар авач.
Каспийдиз ихьтин вацIар авахьзава: кефердихъай — Волгани Урал; рагъакIидай патай — Кума, Терек, Сулак, Самур ва Кура; кьибледихъай (Ирандай) — Сефид-Руд ва Атрек; рагъэкъечIдай патай — Эмба.
Санлай къачурла, вири и вацIари йисан къене Каспий гьуьлуьз 325 куб. километрдив агакьна яд гъизва, яни цин балансдин къвезвай паюнин 83%. Идакай 78% са Волгадал гьалтзава. Вири и зурба кьадар ятарни, гьуьлуьн винелай бугъадиз элкъвена, куьтягь жезва.
Гьуьлуьн винелай яд бугъадиз элкъуьн ара тагана кьиле физвай гьерекат я. Амни гьавадин виридалайни агъада авай къатари кужумнавай цин кьадардилай аслу я. Анжах гьавади тамамдаказ яд кужумнавайла, и гьерекатди ара гузва. Яд бугъадиз элкъуьнин карда важиблу роль гаруни къугъвазва, ада гьавадин яд гзаф квай агъуз къатар ам тIимил квай вине авайбурук акадарзава.
Кьилди йисара гьуьлуьз къвезвай ва анай акъат хъийизвай цин кьадарар сад хьтинбур жедач. Гагь къвезвай яд гзаф жеда, гагь акъат хъийизвайди. Идалайни гьуьлуьн дережа хкаж хьун ва я агъуз аватун аслу я. Са бязи дуьшуьшра цин дережа дегиш хьунихъ маса себебарни жеда.
Абдулгьалим Дадашев,
РФ-дин лайихлу метеоролог
