Хийирлу меслятар

Ингье кьуд пата гуьзел гатфар я. Къе-пака гадни алукьда. Лугьудайвал, гатфарин ва я гатун са юкъуз чIугур зегьметди хъуьтIуьн са вацра недай суьрсетдалди таъминарда. Идалайни гъейри, сала, багъда, бустанда кIвалахун, къелемдихъ, тарцихъ, набататрихъ гелкъуьн лезет тушни бес!

Гьа са вахтунда чIугвазвай зегьмет­, гьайиф хьи, гьич ийизвай, яни тавур­ ми­салзавай дуьшуьшарни тIимил туш. Хуьруьн майишатдин набататрин гзаф кьадар зиянкарри. ИкI, месела, экъечIнавай картуфрин танарал колорадодин пепейри гьужумда ва, абурухъ галаз женг чIугун тавуртIа, къацу чкаяр са куьруь вахтунда тIуьна куьтягьда. Майдин эхирра — июндин сифте кьилера лагьайтIа, сала, бустанда, багъда авай смородинадин кул-кусрал, тарарал набататрин нетIер пайда жеда.

Бязи чешмейра къейднавайвал, США-дин империалист угърашри хуьруьн майишатдин набататрин зиянкарар чпин тахсиркар, чIулав мурадар патал ишлемишна, и кар гилани давамарзава. Сала картуфрал колорадодин пепеяр акурла, чна тажубвалда: Америка, Колорадо гьинай, чи чкаяр, чIурар-мулкар гьинай лугьуз. США-дин инсаниятдиз акси сиясатдин, тахсиркарвилерин тарих екеди я. ИкI, гьеле 1950-йисуз Америкадин самолет­ри ГДР-дин мулкарин бязи районрал картуфрин душман колорадодин пепеяр­ са шумудра чукIурнай кьван! Къаст, метлеб жегьил республика экономикадин жигьетдай виликди финиз, адан халкь суьрсетдалди таъминаруниз манийвал авун, къунши уьлквейрин мулкарани зиянкарар гегьеншдиз чукIурун, хаталувал арадал гъун тир. Гьа вахтарилай инихъ колорадодин пепейри ингье вири дуьньядин уьлквейра еке зиянар гузва.

Вичин макан Кеферпатан Амери­ка­ тир и пепе 1859-йисалай чIу­ра­ра экъечI­дай бязи набататрилай кар­туф­рал­ ата­на лугьуда. Европадиз ам гье­ле XIX асирдин 70-йисарилай акъат­най. 1916-1920-йисара Франциядиз гъанай.

Зиянкаррихъ галаз сифтедай дих­­лордифенил трихлорэтандалди ва я гексахлориндалди женг чIугвазвай. Фад­­лай маса препаратарни акъатнава, ишлемишзава.

Зиянкарвилел гьалтайла, набатат­рин нетIерни колорадодин пепейрилай гуьгъуьна акъвазнавач. Адет яз, абур набататрин гьи паярал (пешерал, тандал) алатIа, гьа рангаринбур, лувар квайбур, квачирбурни жеда. И гьашаратрин 300 тухум, пуд агъзурдалай гзаф жуьреяр малум я (Урусатдин ­мулкара — 200 тухум ва агъзурдалай тIимил тушиз жуьреяр). Са йисан къене и шкьуьнтрин 2-20 несил аладун жезва. Абур, кIватIал хьана, гегьенш майданра санал яшамиш жеда, саки вири набататрал, кул-кусрал, тарарал, абурун кьилдин паярал алкIида. Бязи жуьреяр культурный набататрин хаталу зиянкарар я (месела,  филлоксера, келемдин нетIер, ивидин нетIер ва мсб) набатат­рин вирусрин азарар чукIурдайбур я.  НетIерин гъвечIи хуртIумри (хоботок), цуькIуьнди пешер къапунарда, абурун ранг дегиш жеда. И гъвечIи зиянкарри, пешерикайни таза танарикай миже фитIиниз, са куьруь вахтунда тарар, кул-кусар «чан аламачир хьтинбуруз», бегьер гудай лишанар амачирбуруз элкъуьрда.

Набататрин нетIер цеквер патал, лугьун хьи, «ацадай кал» хьиз я. Пешерик квай миже фитIиниз, нетIери абурал «виртIедин чиг» лугьудайди ахъайзава. А ширин шей цеквериз хъсан ем я. ГьакI хьайила, участокда, тарарин пунара цеквер пайда хьунинни набататар нетIери-зиянкарри кьунин арада дуьм-дуьз алакъа ава. НетIерилай гьар гьи хьайитIани къени набататар терг ийиз алакьзава. Гьавиляй тади гьалда абурухъ галаз женг чIугунив эгечIна кIанда.

Набататрин нетIер тергдай такьатар гзаф ава. Зун инал химиядинбурукай ваъ, халкьди, дачайрин сагьибри ишлемишзавай такьатрикай, дарманрикай рахазва.

Запундин раствор. Столовойдин кьуд тIуруна авай къазан ва я дёготдин (кIарасдикай, торфдикай ва я къванцин цIивиндикай хкуддай мазут хьтин экьи чIулав затI) кьурай запун са литр це цIурурда ва зиянкарар алай чкайриз яда, адалди пешер чуьхуьда, михьда.

Руьхъведин жевгьер (настой). Са истиканда авай руьхъ вад литр циз вегьена, хуькуьрда. Са суткада тада, ахпа набататриз хъичирда.

Кудай (жгучий) ва хуш туьнт (пряный) набататрин жевгьер. Набататрин нетIериз кудай истивутдихъай­, серкихъай кичIеда. Са кьил серкинал­ са литр ргар яд иличда. Ам къайила, чайдин кьве тIуруна авай запун ва гьакьван семечкадин чIем алава хъийи­да.

МатIандин жевгьер. 3-4 кг матIан (гъетрен цуьк, яни чистотель), (кьурайбур хьайитIа, 1 кг бес жеда) 10 литр циз вегьена, 1-2 юкъуз тада. Ахпа, куьзна, тIимил кьван запунни алава хъувуна, нянрихъ тарариз, кул-кусриз хъичирда.

Истивутдин жевгьер. Кудай истивутдин 1-2 бубу куьлуь авуна, адал са литр ргар яд иличда ва са шумуд сятда тада. Ахпа набататриз яда.

Лурсарин жевгьер. 300 грамм лурсарин дувулрал 10 литр ргар яд илична, 2-3 сятда тада. Ахпа набататриз хъичирда.

Гатун сифте паюна ихьтин дарманни ишлемишиз жеда. 10 литр циз столовойдин кьве тIуруна авай 10 процентдин нашатырдин спирт яда. Адал кьве тIуруна авай запун ва я къапар чуьхуьдайла ишлемишдай такьат алава хъийида. Нашатырдин спирт набататриз ем хьизни я, гьашаратар лагьайтIа, ада рекьида. Дарман экуьнахъ ва я нянрихъ хъичирда.

Ихьтин са растворни хъсанди яз гьисабзава. 10 литр чими циз столовойдин вад тIуруна авай кальцинироватнавай сода, чайдин пуд тIуруна авай столовый сирке (100 гр. чичIекдин мижени хъсан я) яда. Аниз путулкадин са къалпагъда авай йод алава хъувуртIа, хъсан я. Йодди вири шкьуьнтар  къурхутарда. Кальцинироватнавай содади лагьайтIа, тарар ва кул-кусар сагъарни хъийизва.

Кагьулвал тавуна, вахтунда къайгъу чIугуртIа, сал-бустан гьашаратрикайни михьи жеда, тарари, смородинадин ва маса кул-кусри хъсан бегьерни гуда.

Гьазурайди – Ш.Шихмурадов