Эхиримжи вахтара, чи уьмуьрдин маса хилера хьиз, лезги музыкадин алемдани цIийи девир алукьнава. Девир гьикI физватIа, искусствони санал акъвазнавач, цIийи тIварар, цIийи композиторар, манидарар, дестеяр пайда жезва. Им, гьелбетда, пис кар туш, амма пешекар композиторрикай чи республикада ва адалай къецени машгьур  устадрин тIварар тупIаралди гьисабиз жеда.

1955-йисуз Дагъустандин композиторрин Союз тешкилай ва 1962-йисалди адан правленидин председатель яз хьайи, Да­гъустандин пешекарвилин музыкадин бине­ эцигай, «Хочбар» опера, аялар патал сифтегьан балет «Къарачач», оратория «Да­гъус­тандин жигитар», «Дагъустандин халкьдин 100 мани», «Къумукьрин халкьдин 20 ма­ни», Хуьруьг Тагьиран чIалариз «Билбил»­ мани, оркестр патал эсерар, романсар, 20-далай виниз тамашайриз ва фильмайриз музыка кхьей бажарагълу композитор, РСФСР-дин искусствойрин лайихлу деятель, Сталинан кьве премиядин лауреат, Готфрид Гьасанован, РСФСР-дин халкьдин артист, Дагъус­тандин халкьдин артист, Дагъустандин гос­премиядин лауреат РСФСР-дин искусст­вой­­рин лайихлу деятель, музыковеденида машгьур критик, халкьдин сивин яратмишунар кIватIай Сейфуллагь Керимован лайих­лувилер Дагъустанда культура вилик тухунин карда лап зурбабур я. Абурулай гуьгъуьниз и баркаллу кардик Зейнал Гьажие­ва, Мегьамед Гьуьсейнова ва гьевескар композиторар тир Гьасанагъа Мурсалова, Па­дишагь Киберова, Омар Аюбова, Асеф Мегьмана, Къагьриман Ибрагьимова, Керимхан Бабаева, Насир Шихмурадова, Халил Халилова ва масабуру чпин еке пайни кутуна.

Музыкадихъ, манидихъ инсандин, халкь­дин уьмуьрда кьетIен метлеб ава. Кье­­пIина авай таза аялни дидедин лайлайдин сес япара аваз чIехи жезва, далдам-зуьрнедал илигна, жегьилриз мехъерарзава, мелер ийизва, музыкадин сесиник кваз пагьливан симинал хкаж жезва… Са гафу­нал­ди, инсан, гьи вахтунда хьайитIани адахъ цIи­гел я. Ада чи руьгьда, бейнида мягькем чка кьазва. Лап пашман вахтарани инсандиз дерт, дарихвал алудиз куьмекзава.

Лезги мани-макьамдикай, манидарри ма­нияр тамамарзавай къайдайрикай, чеб тухузвай тегьердикай рахайтIа, авай гьалди чак, иллаки культурадиз майилзавай гьар садак, къалабулух кутазва. Эхиримжи вахтара, зи фикирдалди, лезги манидин ери йисалай-суз агъуз аватзава.

Чи халкьдиз милли манийрин девлетлу ирс авайди, чун къадим тарих авай халкь тирди рикIелай алудзава. Меденият, эдебият, тарих чирун патал СтIал Сулейманан районда музыкадин школа, аялрин яратмишунрин кIвал, медениятдин центр «Куьредин ярар», библиотекаяр, РДК, СДК-яр, клубар ава ва анра жуьреба-жуьре кружокарни кардик ква. Абуру чи акьалтзавай несилрин яратмишдай къуватар дуьздал акъудиз, сифтегьан чирвилер къачуз куьмекар гузва.  Амма, тухузвай кIвалахдин еридиз килигайла, тариф авуник квач, истемишзавайвал медениятдиз фикир гузвач. Бажарагъ авайбурни авачиз туш, амма, гьайиф хьи, абуру сесинай, сегьнедин устадвиляй чирвилер къачунал, хъсан чIалар, музыка хкягъунал кIвалахзавач.

Бязи манияр тамамарзавайбур гзаф дуьшуьшра вокалдикай эсиллагь хабар авайбур туш, сегьнедизни вичин истемишунар авайди чизвач, сегьне абурулай чпиз муьтIуьгъариз алакьзавач. Саки гзафбуруз регъуьвал, къурхулувал, инанмишсузвал хас я.

Аялрин ансамблри тамамарзавай кьуьлер гзаф вахтара маса миллетринбур жезва. Абуруз халис лезги кьуьлер чирна кIанда. Чахъ чи милли кьуьлер тIимил авани?! Вири дуьньядиз машгьур хьанвай «Лезгинка» кьуьл. Гьар са касдиз сифте нубатда вичин халкь, милли культура хуш хьана кIанда. Манида музыкадин гьиссер, чи къилих, чи руьгь авайди рикIелай алудун дуьз туш.

Эгер бажарагъ авайбуру вокалдай, музыкадай, хореографиядай, сегьнедин устадвиляй чирвилер къачунайтIа, композиторрихъ, шаиррихъ галаз санал яратмишунин кIвалах тухванайтIа, гележегда абурукай бажарагъдин чешмеярни жедай. Лагьана кIанда, гьайиф хьи, жегьилриз и рекьерай куьмек гузвай ксарин кьадарни лап тIимил я.

Яратмишунрин кIвалахдал машгъул кас кардиз-искусстводиз, музыкадиз, милли культурадиз вафалу яз амукьна, адаз намуслудаказ къуллугъна кIанда. АкI та­хьайтIа, чи гележег гьикI хьуй!? И кардикай фикирна кIанда.

XIX лагьай асирдин зурба алим-кавказовед П.К. Услара вичин макъалайра къейднай: «Яраб лезгийрихъ гьикьван шаирар хьайиди ятIа? Кавказдин халкьарикай лезги халкьдихъ кьван халкьдин маниярни мисалар, сивин яратмишунар авай халкь хьайиди туш».

Алай аямди истемишзавай важиблу крарикай сад дидед чIал, милли адетар, меденият хуьн, жуван хайи дидед чIалал мани лугьун, жуван авазрихъ яб акалун, абур хуьн ва вилик тухун я. Сир туш, халис маниди, устадвилелди тамамарзавай макьамди инсандин бейнидиз, адан къанажагъдиз таъсирзава. Искусстводал рикI алай гьар са кас сустарда, адан вилер бахтунин накъварив ацIурда, адак гьа са вахтунда перишанвилинни шадвилин, жегьилвилинни агьилвилин гьиссер акатда. РикI регьимлу, жумартлу ийида, беденда са гьихьтин ятIани чимивилин зуз къекъведа. Къалп авазди, усалдиз тамамарзавай маниди, макьамди инсан ажугълу ийида, ахьтин мани лагьана куьтягьдалди рикI акъатда.

Са бязибуру тамамарзавай манияр милли кьетIенвилер авачир, инай-анай кIватIнавай, чеб чпихъ галаз кьан тийиз­вай цIарарикайни авазрикай ибарат шудургъаяр жезва. Бязи манияр метлебсуз цIарарин, мана-метлеб руьгьдиз агакьариз тахьай, милливал квахьайбур жезва. Манидин метлеб квекай ибарат ятIа чир жезвач, я адан гьавурдани акьазвач. Эхиримжи вахтара дишегьлийрин тIварар алай гьикьван манияр майдандиз акъатзава! Гзаф вахтара гьа са тIвар алаз са шумуд мани тамамарзава: Эльмира, Эльвира, Эльвина, Майина, Тамила, Альбина, Анжела, Роза, Сюзанна, Карина, Зульфия, Аза, Лейла, Аида, Марина, Зарина, Рагнета, Сабина, Эмма, Жанета ва мсб. Манидин эхирдайни «Лезгистандин дамах я вун» лугьун дуьз жезвани? Яб акалайбуруни яраб а руш квелди тафаватлу ятIа лугьуз жеда. Идалай вилик вахтара чахъ сад-кьве мани авайди тир: Етим Эминан «Туькезбан», Ялцугъ Эминан «Дилбер»; Хуьруьг Тагьиран «Гьуьруьдиз», чпин рикIера еке чка кьур, зурбадаказ таъсир авур дишегьлийриз бахшнавай чIалар,

Гьасанагъа Мурсалован «Маяк Саимат», ам зегьметдал рикI алайди, а рекьяй виридалайни тафаватлуди тирди вири халкьдиз малум ва разини тир. Лугьузвай манияр гьихьтинбур, музыкадин ери гьихьтинди ятIа, садани ахтармишзавач. «Пуд пипIен» манияр, чебни зайиф, кьуд цIарцIикай ибарат,  тикрар хъийиз, илла­ки рушарин кьуру тарифарзавай бендер­, эрменийрин, узбекрин, азербайжанрин, туьр­кверин, тажикрин, индусрин макьамар гилигиз, манияр теснифзава. Идалайни гъейри, гьа авазриз манасуз, шит чIаларни туькIуьрзава. Абуруз чIалар я лугьуз хьайи­тIа… Гзаф манидаррикай гила «шаирар» хьанва.

Эхиримжи вахтара хуьрерин тIварар алай манияр, гьаваяр майдандиз акъатнава. Хуьрериз манияр багъишун, гьелбетда, хъсан кар я, амма а хуьрериз чпиз хас лишанар, кьетIенвилер къейдна кIанда. Гафарни зайиф хьун кутугай кар жезвач. Нетижада чахъ «тупIал шаирар» гзаф хьанва. Композиторрикай рахайтIа, вири композиторар я. Месела, къачун чна «Чан зи Кьасумхуьр» мани. Ам мукьвал-мукьвал рикI алаз мехъер­рин межлисра тамамарзава. Эхь, хъсан мани я, гьайиф хьи, тIвар за кьадач, са манидарди ам вичи туькIуьрайди я лугьузва. И мани эрменийрин аваздал, са дегишвални авачиз, лезги гафар илитIнавай мани я. Бязи манидарри, къунши халкьарин манияр кхьенвай дискар къачуна, абурал лезги гафар эцигна, «за кхьенвай мани я» лугьуз малумариз, уьзягъдаказ телеэфирдиз экъечIзава. Телевиденидай азербайжанрин, эрменийрин устадри са дегишвални авачиз гьа манияр тамамариз акурла, яраб абуруз регъуь жезвач жал?!

Чун маса халкьарин манияр тамамаруниз акси туш, амма жуван халкьдин хатI, милливал, кьетIенвал хуьн лазим тирди рикIелай алудна кIандач. Маса халкьарин манийралди хайи культура девлетлу ийиз ва вилик тухуз жедайди туш. Гзаф вахтара манияр тамамарзавайбур гуьзел сес авай, сегьнедин сирер чидайбур ятIани, тамамарзавай манийрин гафар манасуз, шит, буш, гафар сад-садахъ галаз кьан тийидайбур, какахьайбур жезва. Тамамарзавай манийрихъ яб акалайла, ажугъламиш жезва. Эхиримжи вахтара телевиденидай ва межлисра рикI алаз тамамарзавай манийрикай са шумуд къачун чна. Куьне фикир це!

(Абур гьа лугьузвайвал гузва).

 

1. Шад хьана

Чин мехъерик инсанар кIватI хьана.

Мегьледа авай ван атана, шад хьана.

Чи руш кIваляй акъат тийиз, кIватI

хьана,

Гадад гьилер сусаз гана шад хьана.

 

Припев:

Шад хьана, кIватI хьана,

Чун мехъерик кIватI хьана

Чи рикIериз шад хьана, джаванар акуна.

 

Чи тухум чIехи хьана, шадзава,

Дустари поддержка гуз, садзава.

Бубайрин, дидейрин рикIер шадзава.

Къенин джаванар чпиз садзава.

Припев тикрар жезва.

 

1. Къусар

Зи Ватандин иервал,

Чи Шагьдагъдин кьакьанвал,

Чи емишрин ширинвал,

Чи инсанрин хъсанвал.

Чиле сумах туна,

Кьиле Шагь-Дагъ ава.

Сумахди нур гузва,

Шагь-Дагъди мур гузва.

Гьей:..гъей…гьей, гьей…гьей!…

Дагъларни булахар,

Рукарни кIвалахар.

РикIяй физ дамахар,

Ви, Къусар…

 

Припев:

Къусар, Къусар, Къусар,

Гумир чаз назар, Къусар.

Гьей….хуьр, хуьр, хуьр, хуьр!

 

Зи бубадин Хуьлуьхъар

Зи дидедин Калук хуьр,

Зи рикIяй физ хуьр-хуьр.

АтIана зин ахваркай.

Хуьре жеда кIвале,

Бубани диде кьиле,

Аялри къал кьада,

Дидеди кIар кьада.

Гьей, гьей, гьей, гьей!

Дагъларни булахар,

Рукарни кIвалахар,

РикIяй физ дамахар,

Ви Къусар!

Къусар, Къусар, Къусар

Гумир чаз назар, Къусар

Гьей… Хуьр, хуьр, хуьр, хуьр…

 

Припев тикрар жезва.

 

Хуьрера гьатна ван,

Дем кутаз жеда бегьтар.

Миллетар етар кIватI жеда,

Далдамни кьатI жеда.

Дагъларни булахар, рукварни кIвалахар,

РикIяй физ дамахар,

Ви,  Къусар,

Къусар Къусар, Къусар.

 

Припев тикрар жезва.

 

III.

Ша, дустар, зи дустар,

Куъ тIвар я зи дамах.

Дустар куь зи  рекье

Ягъ шишер, хъухъ вишер.

Дагьустанда куьн тIвар-ван, сес гьатнава­

Ава зун гьуьжетдиз куьн патал, дустар.

Ва  мад… мад…

 

IV.

Мани за лугьузва,

Мани за лугьузва,

Чи лезги халкь шад хьун патал.

Мани за лугьузва,

Мани за лугьузва чи лезги халкь

гьамиша

Санал хьун патал.

 

V.

Вуч лугьузва на закай,

КIанзавач лугьузавач

Хабар кьазвач рикIикай,

Вучзава лугьузавач.

РикI акъудмир, вуна лагь,

РикI акъудмир вуна лагь,

РикI акъудмир,вуна зин,

РикI акъудмир вуна зин,

Ви рикIе авайди зун,

Зи мурад я тек са вун

Гъуьлуьз ша лугьузавач,

Яргъазни за кат ийизвач.

Эхь, гьикьван лугьуда ваз,

Ая закай жуван свас.

Зи патав къвазра вуна.

Къекъвемир зи гуьгъуьна.

Жерге-жерге гадаяр,

Къайи ийимир араяр

Зи патавай яргъаз кат,

Хамир куьне муьгьуьббат.

(КьатI ама)

Майина Абдулмуталибова,

композитор, РФ-дин журналистрин

Союздин ва медениятдин «Куьредин ярар» центрадин гьуьрметлу член,

РФ-дин соцобеспеченидин лайихлу къуллугъчи