Уьмуьрдин гурарин кIарарай са кьадар виниз хкаж хьанвайла, рекье тунвай йисарин гьамгадай килигайла, зун ихьтин фикирдал къвезва: яраб лезги чIал, милли руьгь, милли дамах, меденият, тарих, адетар амукьдатIа? Яраб лезги миллет дуьньядин чинал аламукьдатIа? Шаклувал гъунихъ, гьелбетда, себебар авачиз туш.
Эвелдай лугьун: мектебра дидед чIал чирун патал бес кьадардин сятер чара тавун, лезги районра аялрин бахчайра мярекатар хайи чIалал тухун тавун, аялрихъ галаз жуван чIалал рахун тавун, вилик-кьилик квай ксари чIал хуьниз, еримлу авуниз лазим фикир тагун. Лезги чIал кваз кьан тийизвайвиляй, аялри ам чирун залан парцяй гьисабзава. Хейлинбуру лезги газетар, журналар кхьизвач. Чкадин телеканалри чIалаз талукь материалар тIимил гузва.
Дагъустандин школайра дидедин чIалар чирун патал 1-9-классра гьафтеда са сят, 10-11-классра 2 сят чара авунва. Къецепатан уьлквейрин чIалар гъвечIи классра гьафтеда 2 сятда, чIехи классрани 3 сятда чирзава. КIелунин программайрикай Дагъустандин халкьарин тарих, адетар, меденият хкуднава. Гьа са вахтунда, Татарстанда, Чечен Республикадин мектебра дидедин чIал, милли тарих, меденият бес кьадар сятера чирзава. Са уьлкведа гьа са месэладив и тегьер гьар жуьреда эгечIун — тажуб жедай кар я.
Гьар сеферда Мегьарамдхуьруьн райондин центрадиз са дерди акъатна фейила, идарада лезгидалди суал гайила, жаваб урусдалди хгайла, зун а чиновникдин кабинетдай гуьгьуьл чIур хьана экъечIзава. Мектебдин рак ахъайна, дегьлизда урус чIалал рахаз къугъвазвай аялар акурла, за вуч фикир хъувурай? Гьа са суал я къвезвайди: яраб зи чIал пака амукьдач жал?
Жуван халкьдин кьегьал рухвайрин, рушарин баркаллу крарал, къизилдин гьарфарал кхьенвай тарихдин чинрал, дегь дувулар авай хайи чIалал, медениятдал дамах авун милли руьгь квай, руьгьдиз кьакьан ксариз хас лишанар я. Бес авачни чахъ гьахьтин рухваяр-рушар, халис ватанпересар? Ава, амма, гьайиф хьи, абурун сан тIимил я.
Мегьарамдхуьруьн райондин ЦIийихуьре яшамиш хьайи Мурад халудин хва Бекир рагьметдиз фена хейлин йисар хьанва. Мурад халу гьа и райондин Храхрин хуьряй, адан уьмуьрдин юлдаш Гуьлбагьар Ахцегь райондин Ухулрин хуьряй тир. Абурун хцин сурун къванцел «Бекир Мурад огълу» гафар атIуни бес мягьтелардачни?
Мегьарамдхуьруьн райондин са хуьре вич мугъулрикай тир Р. М. муаллимди 25 йисуз лезги чIалан тарсар гана. И девирда адаз вичиз лезги чIалал я бегьем рахаз, я кхьиз чир хьанач. И агьвалат я школадин директордиз, я райондин векилрикай садазни акунач. Эгер мугъул чIал бегьем тийижир са лезгиди а чIалал мектебда тарсар гузвайтIа, бажагьат ам такуна амукьдай.
КцIар райондин са хуьряй эгьли дишегьли райондин гьакимрикай садан кьилив вичин дерди гваз фейила, а векилди адаз икI лагьана: «Вун захъ галаз гьукуматдин чIалал рахух, пехърен чIалал ваъ». Ихьтин гьакимривай ватанпересвал гьикI кIан хьурай?
Мегьарамдхуьруьн райондин ЦIийихуьре уьмуьрдин юлдаш мугъул тир са лезги къариди гададин сусаз лагьана: «Вун икI фад-фад диде-бубадин кIвализ фимир, абуру зи хтулдиз лезги чIал чир тавурай». Ихьтин тербиячийри чаз гьихьтин несилар чIехи авурай?
И райондин са хуьруьз кьисметди Ахцегь райондин Храхрин хуьряй са дишегьли акъудна. Жегьил свас цIийи чкада школада кIвалахал акъвазна. Вичин хуьруьн нугъатдал рахаз вердиш адаз яшлу муаллим дишегьлиди лагьана: «Чахъ галаз а ви нугъатдалди ваъ, урусдалди рахух». Инсандиз жуван нугъат кIан хьуникай вуч зарар ава? Ам рикIелай алудна урус чIалал элячIуни инсан гуьрчегардани? Ваъ, анжах кубутарда, гьа яшлу муаллим дишегьли хьиз…
Гила килиг, гьукум гвайбуру мад гьихьтин къанун кардик кутунватIа. ГъвечIи халкьдин аялри чпин чIал чирун патал, абурун диде-бубайри мектебдин директордин тIварцIел и кардал рази хьунин арза кхьена кIанзава. Эгер диде-бубади чпин аялдиз хайи чIал мектебда чирун герек туш лагьай арза кхьейтIа, ам чируниз аял мажбурни ийидач. И жуьредин къанунрин ният вуч ятIа кьатIузвани куьне?..
Са кар аян я: камаллу халкьдин чIал, къуй а халкь гъвечIиди хьурай, дуьньядай квахьдач. ЧIал квахьун — им халкь квахьун я эхир. Дегь бубайрин руьгь кумай, абурун къуват гумай камаллу халкьди и кардиз рехъ гудач.
Мукаил Агьмедов,
Мегьарамдхуьруьн район, Бут-Къазмайрин хуьр
