Халкьдин виридалайни еке девлет адан чIал я.

Михаил Шолохов

Дуьньяда чан алай вири шейэр хьиз, чIални чан алай кьетIен организм я. Инсаниятдин яшайишдихъ галаз санал ишлемиш техйизвай гафар куьгьне жезва, чи рахунрай акъатна квахьзава. ЦIийи шейэр, гьерекатар ва абурун тIварар-гафар арадал къвезва. Ишлемиш тийизмай тамам чIаларни квахьзава, гьа са вахтунда цIийи чIалар арадал къвезвай дуьшуьшарни ава. Эхь, эбеди са шейни авач, ибур эволюциядин къайдайрив кьунвай тIебии гьалар я.

2022-йисан гьакъикъи делилрай, дуьньяда гьар жуьре 142 чIаларин дестедик-хизанрик акатзавай 7151 чIал ава, 2020-йисуз абурун кьадар 7174 тир. Чилин чIехи пай (66%) махлукьат виридалайни гзаф гегьенш 40 чIалал рахазва. Иллаки гзаф инсанри ингилис (ам са жерге уьлквейра гьукуматдинди яз гьисабзава), китай, хинди, араб, испан, урус, португал, бенгаль, урду чIалар ишлемишзава. Алай вахтунда 400-далай артух чIалар квахьзавайбур яз гьисабзава.

Фикир це садра, инсаниятдин вири тарихда лал хьайи, тахминан, 700 чIала­рикай са процентдилай артух анжах эхиримжи 60 йисан муддатда кьенва. Алимрин гьисабунрай, эгер ихьтин гьаларин вилик пад кьаз тахьайтIа, 80 йисалай квахьзавай чIаларин кьадар вад сеферда артух жеда. Гьавиляй 2022-2032-йисар, и вахтунда месэладиз белки кьетIен дикъет гайитIа лагьана, ООН-ди бинелу халкьарин чIаларин цIуд йис яз малумарнава.

ЧIал — им анжах са  рахунин алат туш. ЧIала халкьдин милли руьгь, меденият, тарих, къанажагъ, са гафуналди, халкь вич хуьзва. Са халкьдин къилих чир хьун патал адан чIал чира лугьуда.  Эхь, чIал ава — халкь ава, чIал авач — халкь авач. «Лезгийрин виридалайни гужлу алат адан чIал я», — лагьанай Дагъустанда сад лагьай алим-филолог, педагогикадин илимрин кандидат, чи милли газетдин сад лагьай редактор  Гьажибег Гьажибегова.

Дагъустанвияр 40 чIалал, 120 нугъат­дал рахазва. Жуван дидед чIалаз хьиз, гьелбетда, чна маса чIа­лариз ва гьабурал рахазвай ксаризни гьуьрметна кIанда. Артухлама, чун, бинелу дагъустанвияр, вичин вахтунда къадим гьа са чIалан дувулдилай арадал атанвай халкьар я. Гьар са халкь жезмай кьван вичин чIал хуьз алахъна кIанда. Ам хуьз алакьун патал чна акьалтзавай несилдиз вичин милли чIалал рахаз, кIелиз-кхьиз чирун герек я.

Дидед чIалаз гьуьрмет тавун — им жуван диде-бубадиз, хайи Ватандиз гьуьр­мет тавун я. Ам чин тийидай кас гъавурдик квайди, медениди, камаллуди яз гьисабиз жедач. Сифте жуван, ахпа къуншидин чIални хъсандиз чира лугьудай мисал ава. Виликрай чи бубайри гьакI ийиз­вай. Вучиз ятIани, эхиримжи йисара илим, образование, культура вилик фирдавай хъсан хьана кIани чкадал (чIал халкьдин илимлувилин делил я эхир), вучиз ятIани, пис жезва: чIалар квахьзава. ЧIал квахь тавун патал авайди анжах са шартI я — герек ам гьар йикъа ишлемишин: рахан, кIелин, кхьин.

Дашдемир  Шерифалиев