ЧIехи Гъалибвилин — 79 йис

Дуьньяда зурба, къудратлу, кесиб халкьарин тереф, вири алемда­ ислягьвилин деб хуьзвай, душманри вил къязавай уьлкве тир СССР чукIурайдалай гуьгъуьниз пара дегишвилер, чебни пис патахъ, арадал атана. Иллаки — Европада. Накь дустар, стхаяр тир уьлквеяр саки душманриз элкъвена. Абуру чеб СССР-дин куьлгедикай азад хьайидай кьуна ва катиз-калтугиз, сада-садалай алудиз НАТО-дин къармахра туна. Гъил-гъиле аваз абурун азадвални квахьна. Яргъай тIуб юзурзавай США-дикай, НАТО-дин блокдикай къурху аваз чпин халкьар сиясатдин, экономикадин, яшайишдин, медениятдин рекьяй кIеве, есирда туна. Гьа са вахтунда чпиз гзаф крар, буржар гьалал авур Россиядиз акси сиясат тухунал элячIна. Фашистрин Германиядин винел къачур Гъалибвални тарихда тахьай вакъиа хьиз къалуриз алахъзава. Идан гьакъиндайни РагъакIидай патан политикри, СМИ-ри ва бязи руководителри гузвай баянри шагьидвалзава. Абур пара итижлубур, фикир гана ва метлеб хкудна кIанзавайбур я.

Рейхстагдал Яру Пайдах хкажай 1945-йисуз вири дуьньяда СССР ва Генералиссимус Иосиф Сталин гъалибчияр ва фашистар къанлуяр яз гьисабзавай.

1961-йисуз СССР гъалибчи я, амма Сталин са акьван хъсан кас туш, фашистар къанлуяр я, анжах абурун арада дуьз инсанарни авай лугьузвай. Ихьтин къимет гунихъ себеб авай. Амалдалди, оборонадин министр ва маса генералар, политбюродин членар вичин патал чIугуна, уьлкведин кьилиз атай Хрущева, Сталин русвагьвилик кутуна. СССР социализмдин уьлквейрин регьберрин ихтибардайни аватна.

1991-йисуз къиметар терсебабуруз эл­къвена: СССР гъалибчи туш, Сталин къанлу я, нацистар писбур туш, амма абурун арада къанлуяр авай лугьудайбур хьана.

2000-йисуз РагъакIидай патан политик­ри тарихдин вакъиаяр чпиз кIани патахъ элкъуьрна. Абурун къиметар-тапарар та­рих­дикай хабар авайбурун кьил михьиз эл­къуьрдайбур тир. Килиг абуру гьинихъ ял­натIа: СССР оккупант, Сталин къанлу, нем­сер хъсанбур я. Эгер Сталин авачиртIа, нем­серин арада къанлуярни жедачир.

2007-йисуз РагъакIидай патан СМИ-ри дуьздал акъудай малуматар лап алчахбур, гьакъикъатдихъ галаз ерли кьан тийизвайбур, тарих михьиз тахьай мисалзавайбур тир. СССР оккупант я. Эгер США-дин куьмек агакь тавунайтIа, СССР магълуб жедайди тир. Сталин залум я. Немсер анжах чеб хуьн патал дяведик экечIна.

2021-йисан баянар тапаррин лап вини кьил я. Чи душманрин гафаралди, Дуьньядин кьвед лагьай дяведик цIай ва концлагерар кардик кутурди СССР я. Немсер СССР-дин вилик пад кьаз алахъна.

Ихьтин таблигъат РагъакIидай патан  хейлин уьлквейра, США-да, Канадада ва масанрани югъ-къандавай тухузва. Махсус институтрин, идарайрин, чинебан организацийрин къуллугъчийри тешкилнавай и кIвалахди акьалтзавай ва жегьил несилдин кьилер акадарзава. Абурукай чIуру, тапан гьакъикъатдин иесияр ийизва. Гьавиляй абуру Россия агрессор я лугьуз ийизвай гьараюнар михьи гьахъ хьиз кьабулзава.

Инал машгьур полководец, маршал Георгий Жукован гафар рикIел хкун герек къвезва. Берлин къачур, рейхстагдал Яру Пайдахди лепе гузвай чIавуз ада маршал Рокоссовскийдиз аяндарвилин гафар лагьанай: «Чна абур фашизмдикай азадна, амма абуру чаз и кар садрани багъишдач».

Эхь, багъишни ийизвач. Украинадин миллетбазар, нацистар гъиликна, вилик кутуна, Россия барбатIиз, адалай кьисас вахчуз кIанзава. Германиядиз, Франциядиз, Румыниядиз… США-ди, Великобританияди, Канадади ва маса уьл­квейри миллетбазар яракьралди, пуларалди, къанлуйралди таъминарзава. Са рахунни алач, Наполеоналай, Гитлералай алакь тавур крар абурулайни алакьдач. 1945-йисуз советрин халкьди, Яру Армияди фашистрал гьикI гъалибвал къазанмишнатIа, гилани Россиядин Яракьлу Къуватри, гзаф миллетрикай ибарат халкьдин куьмекни галаз, душманар кIудда, Урусатдин виликан чилер ва агьалияр миллетбазрикай азадда.

Гьар йисуз тикрар жезвай кар я, Гъа­либвилин сувар мукьвал хьуникди Рагъ­акIидай патан Европадин ва гьакI маса континентрин бязи уьлквейра Дуьньядин кьвед лагьай ва Ватандин ЧIехи дявейрин нетижаяр шаклувилик кутазвайбур, фашизмдал­ къачур Гъалибвилин метлеб агъузариз кIан­за­вайбур, СССР-дин (Россиядин Федерациядин) халкьарин ва Яру Армиядин агалкьунар кваз такьазвайбур, тарихдин чинар чпиз кIанивал кхьин хъийиз­ алахъзавайбур, масакIа тежедайла, фашизм терг авур игитриз хкажнавай памятникрилай кьисас вахчузвайбур гзаф жезва. Ни вуч авуртIани, лагьайтIани, 79 йис идалай вилик, Сталин кьиле аваз къачур Гъалибвал хъендик кутаз жедайди туш. И важиб­лу гьакъикъатдикай чна къенин ва къвезмай несилризни ачухдиз лугьун лазим я.

Дуьньядин кьвед лагьай дяведик цIай кутурди СССР я лугьузвайбурун рикIел хкун лазим я. 1939-йисан 1-сентябрдиз Гитлеран Германиядин кьушунар Польшадиз гьахьна. Идаз акси яз Великобританияди ва Францияди Германиядиз дяведин гьерекатар малумарна ва лугьун герек я хьи, Дуьньядин кьвед лагьай дяведик кьил кутуна. Евразиядин ва Африкадин мулкара кьиле фейи дяведин женгера а вахтунда дуьньяда авай 74 государстводикай 62 уьлкведи (агьалийрин 80 процент яшамиш жезвай) иштиракна.

1-сентябрдиз Польшадиз Германиядин­ ва Словакиядин кьушанар гьахьнай.­ 1940-йисуз дяведик Италия, Албания, 1941-йисан апрелдин, майдин, июндин вар­цара Венг­рия, Ирак, Румыния, Хорватия, Финляндия экечIна. Япония, Маньчжурия, Болгария — 1941, Таиланд — 1942, Китай, Бирма — 1943, Филиппинар 1944-йисариз.

1941-йисан 21-июндиз Германиядин кьу­шунар, ислягьвилин икьрарни чIурна, Со­­ветрин Союздин мулкаризни гьахьна. Германиядиз акси коалиция арадал атана.­ Адак Польша, Великобритания, Франция, Канада, Индия, Австралия, Новая Зеландия, Эфиопия, Дания, Норвегия, Бельгия, Нидерланды, Греция, Югославия, Монголия, США, Мексика, Бразилия, Ирак ва хейлин маса уьлквеярни акатна. Садбур фад, садбурни геж экечIна. Къе Гитлера цIай кутур дяведин тахсир СССР-дин хиве твазвайбурун мурад сад я — Россия агрессор­ яз къалурун. Ам дуьньядин картадилай  терг авун. Адан девлетрин иесивал авун. Халкь лукIвиле тун. Кьиле фидай фикирар туш. Гитлеразни дуьньядин агъа жез кIанзавай. Вуч атана адан кьилел?

Германиядин чапхунчивилин фикирар­ уьмуьрдиз кечирмишунин карда адан гене­ральный штабди еке кIвалах тухвана. Военный руководителарни вири Гитлеран амадагар тир. 1940-йисан 31-июлдиз фюрера генералитетдиз вичихъ Советрин Союздиз акси яз дяве башламишдай фикир авайдакай малумарна. Гьа и юкъуз генерал-полковник, пияда кьушунрин генеральный штабдин начальник Франц Гальдера дяведиз талукь сифтегьан делиларни кхьена: «1941-йисан майдин вацра дяведив эгечI­да. Вад вацран муьгьлетда куьтягьда­. ЦIинин йисуз башламишнайтIа, мадни хъсан жедай, амма цIи и кар алакьдач, гьикI лагьайтIа, са сеферда гьужум авуна месэла гьялна кIанда. Макьсад сад я — Россиядин уьмуьрдин, диривилин, сагълам вири къуватар терг авун». Гьа са вахтунда Гальдера вичин дневникра са шумудра къейднава: «Дяведикай кьил баштан авун патал Россияди вири крар ийида. Урусри садрани дяведик кьил кутадач».

Къенин тарихчийри ихьтин чешмеяр­ кIевирзава, винел акъудзавач. Гитлера или­тIай дяве чи халкьар патал лап мусибатдинди хьана. Ам са шумуд чкадал пай жезва. Немсерин сифтегьан гьужум 1941-йисан июндин, июлдин варцара кьиле фена. Италиядин, Румыниядин, Словакиядин, Финляндиядин, Венгриядин кьушунарни алава хъхьанвай Германиядин армийрин вилик пад кьун лугьуз тежедай кьван четин акъвазна. Яру Армиядин частар, душмандиз лап пис ягъунар кьазвайтIани, кьулухъ чIугуниз мажбур хьана. Фашистри Орш, Витебск, Кеферпатан Молдавия, РагъакIидай патан Украина, Белоруссиядин са пай, Литва, Латвия, Эстония кьуна.

Августдиз, сентябрдиз гатIунай кьвед лагьай гьужумдини немсериз вилик фидай, СССР-дин гзаф мулкар кьадай мумкинвал гана. Фашистрин гъиле Новгород, Гатчина, Шлиссельбург гьатна, Ленинград гьалкъада туна. Ахпа немсер Смоленскдиз, Ельнодиз, Кишиневдиз, Одессадиз, Донбассдин мулкариз гьахьна.

1941-йисан зул, кьуьдни Яру Армия ва СССР-дин гьукумат патал пара заланди хьана. Гитлеран генералар пуд лагьай гьужумдив гатIунна. Германиядин «Цетр» армийри октябрдин сифте кьилера Москвадихъ гьерекатна. Гудерианди регьбервал гузвай танкар Орелдиз гьахьна. Брянскдин ва Вязьмадин патарив советрин кьушунар душмандин гьалкъада гьатна. Немсери 664 агъзур аскер есирда ва 1200 танк кьуна. Старица, Ржевни фашистрин гъиле гьатна. Гьа са вахтунда немсери Крымни кьуна. Сталинград, Кавказ патални лап къизгъин женгер кьиле физвай.

Ихьтин четин гьаларай экъечIун патал Сталина, Жукова, Генеральный штабди, гьукуматдин, республикайрин, военный карханайрин гьар са руководителди чпелай алакьдай кьван вири крар авуна. Армия алава аскерралди, бес кьадарда яракьралди, техникадалди, самолетралди, танкаралди¸парталралди, ризкьидалди ва маса шейэралди таъминарна. Москвадин кIаник, Курскдин къваларив, Сталинград, Кавказдин республикаяр патал кьиле фейи женгера Яру Армияди Гитлеран кьушунрин кьулан тар хана, абур кьулухъ чIугуниз мажбурна. Гьа инлай Советрин Союздин ва Европадин уьлквейрин мулкар фашистрикай азад авунин гьерекатдив эгечIна.

1945-йисан 16-апрелдиз Белоруссиядин­ 1 лагьай (Г. Жуков) ва 2 лагьай (К. Ро­кос­сов­ский), Украинадин 1 лагьай (И. Конев) фронтрик акатзавай кьушунар Берлин­дин операциядив эгечIна. Чи кьушунрин къуд­рат, гьевес, игитвал, душман вичин магъарада кукIварунин къаст акьван екеди, зурбади тир хьи, 23 юкъуз (16-апрелдилай 8-майдалди) фашистар терг ийиз, 220 километрдиз виликди фена. Прожекторрин экверал советрин 150 танк ва пияда кьушунар Берлиндал сухулмиш хьана. Кьуд йикъан лап къизгъин женгерилай гуьгъуьниз Берлин гьалкъада туна, немсерикай са шумуд виш агъзур кас есирда кьуна.

Вичин генералрилай пара нарази тир Гитлера капитуляция хиве кьазвачир. Ада сад-садан гуьгъуьналлаз сенгеррал аяларни, кьуьзуьбурни рекье твазвай. «Берлин хвена кIанда лугьуз буйругъар гузвай. Амма 26-апрелдиз советрин кьушунар Берлиндин куьчейриз гьахьна. 29-апрелдиз рейх­стагдал гьужумна ва 30-апрелдиз адан кукIушдал Яру Пайдах хкажна. Им Гитлер «капут» хьана лагьай чIал тир. Мадни са кар якъин я, 1945-йисан Гъалибвилин метлеб садрани квахьдач, я ам чи халкьари сад­рани рикIелай алуддач.

Нариман  Ибрагьимов