Вири инсанриз диде-буба, хайи Ватан ава, абур виридаз ширин я. Чаз бубайрилай бубайралди атанвай хъсан адетар, камаллу къайдаяр ава. Абур веледар патал руьгьдин къанунар я. Чаз гьуьрметлувал, жумартвал, гьахълувал ава. Амма эхиримжи вахтара акьалтзавай несилри бубайрин тербиядин гафариз тIимил фикир гузва. ГьакI хьайила чи куьгьне хъсан адетарни, дидедин чIални квахьзава.
Школайра, куьчейра сад-садахъ галаз рахадайла, лезги чIалан гафарин са пайни ишлемишзавач. Бес им жуван дидед чIалаз гьуьрмет тавун, жуван хайи чIал бегенмиш тахьун тушни? Алай девирдин жегьилриз лезги культура, тарих лазим къайдада чизвач, лезгийрин машгьур векилар тир Гьажи Давудакай, Ярагъ Мегьамедакай ва масабурукай са уьтери я абуруз ван атанвайди. Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, СтIал Сулейманан, Готфрид Гьасанован, Сейфуллагь Керимован ва масабурун яратмишунарни абуруз са акьван малум туш.
Бубайри чун чIехидаз гьуьрмет ийиз, чIехидан гафунал гаф эциг тийиз вердишарна. Виликдай аялривай чIехи итимар алай кимелайни физ жедачир, чIехи стха алай чкадал гъвечIи стха ацукьдачир. Им абурун гьуьрмет хуьн тир. Гила, аквазвайвал, гзафбурун рикIелай неинки гьуьрметдин лишанар, гьакI дидедин чIал, бубайрин тIварарни алатнава.
Аялрал вуч рикIел атайтIа, гьа тIвар эцигзава. Чаз бубайрин тIварарни кваз бегенмишзамач. Гьавиляй къе чаз лезгийриз эсиллагь хас тушир Ноябрь, Патрис, Мадрид, Виджай, Радж хьтин тIварарни хьанва. Чпиз дидед чIалан, бубайрин адетрин къадир авачир бязибурувай ван къведа: дидед чIал квез лазим я? Ам гьина герек къвезва? Аялар дидедин чIалан тарсаривай къерех ийизвай дуьшуьшарни жезва. И карда са кьадар тахсир школадин хивени гьатзава. Ана дидед чIалаз, бубайрин крариз вафалувилин тербиядин кIвалах зайифарнава.
Гьайиф чIугвадай месэлаяр чахъ гзаф ава. Абурукай сад чи гъвечIи халкь кьве гьукуматда хьунухь я. И карди лезгийриз чпин культура вилик тухуниз, адетар хуьниз са кьадар манийвилер яратмишзава. Гзаф лезгийрикай «оглы, заде» гилигна азербайжанвияр хьанва. Азербайжанда авай лезгийриз дидед чIалалди кIелдай газетар, журналар бес кьадарда авач.
Лезги чIал, амай чIалар хьиз, югъ-къандавай девлетлу, гуьрчег ва везинлу жезва. Уьмуьр акъваз тавуна вилик физва, зегьметди, илимди дуьньядин майданра ажайиб шейэр яратмишзава, инсанрин, халкьдин арада «дуствилин муькъвер» тешкилзава. Идани дидед чIал, амай чIалар хьиз, девлетлу ийизва, адал маналу гафар, дурумлу ибараяр алава хъийизва. ЧIал чи хазина я, дидедин чIалаз кьетIен фикир гун чи буржи я, масакIа хьун мумкин туш. Амма чIалак жуьреба-жуьре лазимсуз «цIийивилер» кутун – им туькIуьр хъийиз тежер гъалатI я. Дидед чIалан фасагьатвилин михьивал хвена кIанда. Лезги чIал — им Эминанни Сулейманан, Саиданни Алибеган чIал тирди рикIелай алудуни чи руьгь кесибарзава.
Дидедин чIал чирун, бубайрилай амай адетар, ирс давамарун ва абур девлетлу авун, культура вилик тухун патал халкьдин арада яшамиш хьунихъ галаз сад хьиз, материальный база хьун чарасуз я. И рекьяй чахъ са кьадар девлет хьанва. Лезгийрихъ милли школа, театр, дидед чIалал акъатзавай газетар, журналар, ктабар, радио, телевидение ава. Гьайиф хьи, чахъ лезгийрикай, абурун адетрикай, яшайишдикай кхьенвай тарихдин романар, очеркар, гьикаяяр тIимил ава. Чи яратмишдай интеллигенцияди аялар патал итижлу ктабар тIимил акъудзава.
Эхиримжи вахтара «Самур», «Кард», «Дагъустандин дишегьли» журналриз школайра кIелзавайбурувай менфят кьачуз жедай ва гьакI лезги литературадал, поэзиядал рикI алайбур патал итижлу малуматар, макъалаяр акъатзава. Амма и журналар чи хуьрера тIимил кхьизва, им еке гъалатI я.
Къенин юкъуз чи чIал, культура авай гьалди чак къалабулух кутазва. Чи телевиденидай вил галаз халис лезги авазрихъ, манийрихъ, концертрихъ яб акализ жезвач.
Дидедин чIал! Бедендик, руьгьдик лувар кутадай къудрат авай такьат, агъзурралди инсанар агудзавай, сад ийизвай къуват я. Дуьньядиз эдебиятдин гуьзел, эсерлу, миллионралди инсанриз таъсир ийидай жавагьирар яратмишиз куьмек гузвай алат я чи чIал. Ша чна дидед чIалаз, хайи чилиз, агъзур йисаралди авай адетриз, намус вилик кутуна, гьуьрмет ийин.
Майина Абдулмуталибова,
композитор, РФ-дин журналистрин Союздин член,
РФ-дин соцобеспеченидин лайихлу работник
