Макъаладин кьил акурвалди бязибуру лугьун мумкин я: СтIал Сулейман дяведа хьанани?
Дугъриданни, чаз чидай биографийра стIалви Гьасанбеган хва Сулейман са гьихьтин ятIани ягъунра, дяведин майданра хьайиди къалурнавач. Амма шаирдин кьисметдиз, адан яратмишунриз дикъет гайила, аквада хьи – СтIал Сулеймана душманрихъ галаз женг чIугун тавур вахт хьанач. Гьатта къенин аямдани. Ам вич чи арада амачирлани, шаирдин яратмишунри женг чIугвазва.
Шаирдин кьисмет, эгер ам халисан устад, халкьдин хва ятIа, гьамиша женгчидинди я. Женг чIугвазвайди я гьахъ патал, Ватан, виждан патал, азадвал ва бахтлувал патал…
Сулейманан уьмуьр тарихдин сад-садаз къарши кьве девирдал гьалтайди, шаирдиз кьитвилерни дарвилер, гьахъсузвилерни туькьуьлвилер акурдини парабуруз я чида, я чидач. Вири крар Сулейманан эсеррив ва кьисметдив эгечIзавай тегьердилай аслу я. Алай аямда Сулейманан (са гьадан яни?) эсерар мектебра гьатта кIел хъийизмач, хайи чIалан ва литературадин сятер къвердавай квадарзава, ктабар чапдай акъудунин карни пуллу хванахвайрин гъиле гьатнава… Девлетлуяр, чиновникар русвагь авур Сулейман хахайриз гьакьван хуш жеда жал? Ингье квез шаирди женг чIугунин асул себебрикай сад. Гьукум гъиле гьатунни адалат рикIелай алатзавай йикъариз вуна вучда?
Я стхаяр, пул авайдаз
Начаник уртах хьана хьи.
Вичиз девлет бул авайдаз
Кесибар алчах хьана хьи…
И шиир теснифна вишни цIуд йисалай гзаф вахт алатайлани, бязи «пул авайбурун» тIул дегиш хьанвач. Нефсерин залумвал екеди я. Сулейманан «инсаф ая вуна, залум, кесибариз гумир тIун рум…» гафарин гереквални къуватлувал кIусни агъуз аватнавач.
Шаирди бязи инсанрин къанихвал генани дериндай пислемишна.
Вич ктIайд яз, гунуг масан,
Рекьиз къаст ян вид зи хизан?
Векьелар Малла Рамазан,
Им батIул дуван хьана хьи…
Къенин аямда, ватанда са гьихьтин хьайитIани къулайсузвилер арадал атунни, и четинвилер чпин девлетдиз элкъуьриз алахъзавай савдагарар (гила абуруз «бизнесчияр» лугьузва) тIимил авани? Ихьтин шартIара шаир женг чIугун тавуна гьикI акъвазда?
И эсерар Октябрдин инкъилабдилай виликан девирда арадал гъанвайбур я. ЦIийи девир алукьайла, обществода цIийи къайдаяр мягькемарунин, савадлувал, меденивал, халкьдин уяхвал артухарунин женгерик гьерекат акатна. Сулейман а женгерин вилик жергейра хьайиди а чIаван адан вири эсеррай аквазва.
1918-1920-йисара Дагъустанда гьеле Граждан дяведин ва къецепатан интервентрихъ галаз женг чIугунин гьерекатар давам жезвай. Сулейманаз абур вичин вилералди акуна, ивидалди вичин руьгьдик кужумна. Нетижада гьихьтин женгчи эсерар арадал атанатIа килиг.
Гагь хузар хьиз, гагьни чIижер,
Гуж мийир на эхи тежер.
Гьар атайда вичиз ичер
АтIуз недай багъ я Къавкъаз.
(«Къавкъаз»)
Гагь жеда вун кьуьзуь къужа,
Лап чуру рехи, Дагъустан.
Гагь гъиле кьаз буьркьуь ружа,
Жеда вун пехъи, Дагъустан.
(«Дагъустан»)
Чир жезамач малла, ахун,
Ахтармишиз куькни яхун.
Гьарда вичиз ийиз чапхун,
Гьахьтин мешвера хьана хьи.
(«Куьреда авай аламатар»)
Октябрди гъайи гьуьрият шаирди тебрикна:
Эй Сулейман, алад вилик,
Халкьди тамашзава, килиг, —
Душманар акатна кIаник,
Чи гьар са кар къешенг хьана.
(«Гьар са кар къешенг хьана»)
Гьа девирда теснифай «Азадвал», «Вун квахь, кьей куьгьне замана!», «Куьгьне гьукуматдиз», «Вич яцIуз кьадай авамдиз» ва маса эсерар женгчидин эвер гунар тушни?
Эхь, Куьре авамвиликай уях жезвай, цIийи уьмуьр арадал гъизвай. Амма куьгьне душманар кис хьанвачир. 1930-йисара Кьиблепатан Дагъустанда, масанрани бунтарал чан атана. Колхозрин имаратриз, мектебризни клубриз, никIеризни маркариз цIаяр ягъиз, вилик-кьилик квай ксарин чандиз къастар ийиз эгечIна. И чIавуз шаирди «Куьгьне душман», «Бандитриз», «Куьгьне душмандикай дуст жедай туш», «Кулакри колхоздин векьин марк кайила», «Хала-хатурвал ийимир» ва маса эсерар теснифна. Мегер ихьтин эсеррин иеси женгинин вилик жергейра хьанач лугьуз жедани? Яб гун генани:
Ленин юлдаш — вич чи регьбер,
Гьадан рекьин гел ахъаймир.
Жанавурдал вуна хипер
Ихтибарна, кIел ахъаймир.
(«Жанавурдал хеб тапшурмишмир»)
1930-1940-йисара чи уьлкведин къенепатан бязи душманри кьил хкажайди хьиз, Европада фашизмди кьил хкажна. Социализмдин душманрин къаст гьеле гьа вахтара чи гьукумат терг авун, уьлкве тарашун тир. Вичи политологиядин рекьяй са институтни акьалтIар тавур Сулеймана а вакъиайриз ахьтин баянар гана хьи, абурун къуват ва метлеб гилани тIимил хьанвач.
Гьич гъейри пачагьлугъра
КукIунни рахун кими туш.
Чпи чIурна чпин ара,
Сада-сад ягъун кими туш…
Винизда агъузди гатаз,
КIанда вичин пацук кутаз,
Гъалибвилив сада-садаз,
Гьелегь-булагь кьун кими туш.
(«Империалистрин планар»)
Ибур 1935-йисуз теснифнавай цIарар я. Империалист ампайрин планар гилани дегиш хьайи чка авач. Чи уьлкведал илитIнавай кьван къадагъайри, гила са къатда Украинадин цIийи фашистриз яракьралдини, пуларалдини, масакIани куьмекар гуз, дяведин майданда Россия кIудун лазим я лугьузвайбур вужар я бес? Гьавиляй къени чи шаир Сулейман дуьньядин чапхунчийрихъ галаз женгина ава…
Гьеле гьа яргъал йисара шаирди чи Ватандин кьилел къведай чIехи мусибатрин ял-ялавар рикIелди гьисснавай:
Эй юлдашар, жемир гъафил!
Ахварай аватун хъсан я.
Дад, юлдаш, ваз, ахъая вил,
Гъавурда гьатун хъсан я.
Душмандин кеф саз ийидай,
Дерди гьам галаз ийидай,
Дустуниз гъараз ийидай,
Хажалат жуваз ийидай,
Ахмакь кьил гатун хъсан я.
(«Эй юлдашар…»)
Ахмакь кьилери чи зурба ватан СССР чукIуриз туна. Гилани чи жегьил викIегь рухайринни рушарин хиве гьатнавай залан кар – цIийи фашистрихъ — куьгьне душманрин невейрихъ галаз уьтквемвилелди женг чIугун – и кар шаир СтIал Сулейманаз гьа яргъал вахтара аян тир. Гьавиляй ада вирибуруз ван жедайвал уях хьуниз, ахварай аватуниз эвер ганай. Шаирдин дяве, дуьньяда душманвал, гъейратсузвал, чапхунчивал амай кьван давам жедайдал шак алач. Сулейман чахъ галамач, адан сес къе рахазмач чакай ни лугьуда?
Шаир Алирза Саидова чалай вилик Сулейман дяведа (инал Ватандин ЧIехи дяведикай ихтилат физва) хьайидакай вичин саягъда лагьанай. Сулейманан ктабар а чIавуз душмандин гуьллейри кайи танкарайни, телеф хьайи аскеррин къултухрай жагъизвай. Шаирдин хва Мусаиба Сталинград патал женгера чан гана… Чан гана, амма руьгь чахъ галама!
СтIал шаир Сулеймана,
Хъсандиз чиз гьар замана,
Туна вичин эрзиманар:
— Хуьх и дуьнья! Гьам я мана!
Садвилева куь сад гьунар!
Им эбеди яз амукьдай веси тушни бес! Чун гьахълу я! Чун гъалибни жеда!
Мердали Жалилов,
РФ-дин культурадин лайихлу къуллугъчи
