Цмурар.  Баркаллу тарих авай, машгьур алимар, генералар, шаирарни писателар, игитар акъатай и хуьр ЯркIи дереда тIебиатдин гуьзел чкадал экIя хьанва. Шайдаеврин баркаллу тухумдин векилрин зегьмет, чалишмишвилер себеб яз, хуьруьн кьилин куьчейра ва Кьасумхуьрелай Цмурдал кьван рекье къир цанва,  спортдинни кIелунин центр, Гъалибвилин музей, кьве мертебадин школа эцигна ва  маса кIвалахар тамамарна.

Кьилди къачуртIа, Цмуррин хуьре куьруь­ са вахтунда (са йисни пуд вацра) эцигна акьал­тIарай, 2016-йисан 1-сентябрдиз ачухай школа алай вахтунда неинки районда, гьакIни республикада кIвенкIвечибурукай, чешнелубурукай сад я. Школа ачухдай мярекатдал гьа чIавуз СтIал Сулейманан райондин кьил тир, алай вахтунда Дагъустан Республикадин Гьукуматдин Председателдин заместитель Нариман Абдулмуталибова лагьай гафар рикIел хквезва: «Чаз Цмуррин школа Россияда хуьруьн виридалайни хъсан школа хьана кIанзава. И дамахдин проект уьмуьрдиз кечирмишуниз чна вири жуьредин мумкинвилер ачухда, шартIар яратмишда».

Чи патара авачир хьтин школа эцигуниз саки­ 60 миллион манат пул акъатна. И кьетIен проект­диз пулунин такьатар Марат Шайдаев учредитель тир Мергьяматлувилин «Хуьр» фондуни гана.­

— Гьакъикъатдани, къе чавай Цмуррин инновациядин школадин тIвар дамахдивди кьаз жеда, — лугьузва райондин образованидин управленидин начальник Гьуьсейн Шихбабаева. — Адаз тешпигь образованидин идара, гьич тахьайтIа, Кьиб­лепатан Дагъустанда авач. Хъсан еридин чирвилер гунилай гъейри, школада агропромышленный комплексда игьтияж авай пешекарарни гьазурзава. Ана рушарин гъилин устIарвилин, дерзичивилин, харат устIарвилин, туризмдин, медиа-лабораториядин, веревирдерин  музыкадин, боксдин, робототехникадин, волейболдин, ОГЭ-диз ва ЕГЭ-диз гьазурунин, кьуьлерин кружокарни кардик ква. Районди производстводин комплекс патал школадиз 40 га чил, махсус техника ганва. Ихьтин сифте кьил кутур крар школадихъ мадни ава.

Школада райондилай, Дагъустан Респуб­­ли­­­кадилай къецяй атанвай муаллимрини кIва­лах­зава. Имни цIийивал я. Алай вахтун­да школадин директорвиле Сергей Ежова кIвалахзава. Эхиримжи вад йисан къене ам и школадин директорвиле кIвалахзавай 4-кас я. Ери-бине Тамбовдин областдин Петровское хуьряй тир Сергей Юрьевича вилик йисара Москвада ва Воронежда журналиствиле кIвалахна, ам «Учитель для России» программадик экечIна. Гуьгъуьнлай Сергей Ежова Дима Зицеран «Апельсин» школада кIвалахна.

Цмуррин школадин инвесторар Сергей Ежовахъ галаз ина ачухай «Территория лета» лагерда таниш хьана. Сергей Юрьевич аниз кьве гьафтеда лагердин директорвиле кIвалахиз атанвайди тир. Ада вичихъ галаз иниз «Учитель для России» программадин выпускникар — меркездин «Золотое Сечение», «Апельсин», «Новая школа», «Хорошая школа» проектрин педагогарни гъанвай. Абуру школьникрин лагерда вожатыяр яз кIвалахна. Абурукай са шумуд касди алай вахтунда и мектебда муаллимар яз кIвалахзава. Абурукай яз, директор Сергей Ежовалай гъейри, муаллимар тир Малика Корюхинадин, Алишер Сайфуллаеван, Кристина Бандзеладзедин, Мария Кутняковадин, Катерина Смирновадин тIварар кьаз жеда.

Чун лезги хуьруьз атанвай Сайфул­ла­ев Алишер Анваровичахъ галаз му­кьу­­­­вай таниш хьана. Ам 1997-йисуз Уз­бе­кистандин­ Бухара шегьерда дидедиз­ хьана, 2003-2012-­йи­салди Бухарадин школ­ада кIелна. Гуьгъуьн­лай ам кьисметди Москвадиз акъудна.

Алишер Сайфуллае­ва­ юридический рекьяй кьилин образование­ къачуна­, 2019-йисуз «История,­ тео­рия и филосо­фия»­ пеше­­карви­ляй Илимдин­­ни ах­тарми­шун­рин универ­си­тетда­ магис­т­­ратура акьал­тIар­на. 2020-2022-йисара «Учи­тель­ для России» прог­раммадин сергьятра аваз, кIелун давамарна, маса цIийи пеше къачуна, гьа са вахтунда Воронеждин областда школада муаллим яз кIвалахна.

— Зи хъсан таниш Цмуррин школадин директор Сергей Юрьевичан теклифдалди зун иниз кIвалахал атана, — лугьузва Алишер Анваровича. — За еке тарих авай ва баркаллу гзаф ксар акъа­тай хуьруьн школада тарихдин ва обществознанидин тарсар гузва, гьа са вахтунда «Цмур» тIвар алай алава образованидин центрада педагог язни кIвалахзава.

Чаз алава хъийиз кIанзава хьи, вичихъ кIвалахда хъсан нетижаяр авай Алишер Сайфуллаева «Учитель года Республики Да­гестан — 2024»  конкурсда иштиракна, муниципальный паюна 1-чка, зонадин — 3-чка кьуна,  конкурсдин финалда иштиракна.

Инновациядин школада 2023-2024-кIе­лунин йисуз 37 муаллимди кIвалахзава, 151 аялди кIел­зава. И 151 аялдикай 95 школадиз СтIал Сулейманан ва Хив районрин маса 8 хуьряй къвезва.

Школада кIелзавай аялрин кьадар артух хьунихъ галаз алакъалу яз 2023-йисан эхирра Дагъустан Республикадин Кьил Сергей Меликован тапшуругъдалди Цмуррин школадиз мад кьве автобус гун хъувуна. Ида паталай къвезвай кIелзавайбур тарсарилай гуьгъуьниз гъиз-хутахдай мумкинвал гузва.

Ина гатун каникулрин вахтунда школьникрин лагерар тешкилиз 4 йис я. Алатай гатуз тешкилай «Ракъинин дере» лагерда 230 аялди ял яна.

Мектебдихъ муаллимар патал эцигнавай гуьрчег акунрин, чIехи ва къулай кьилдин корпусни гала. Паталай атана, школада 10 йисуз кIвалахай  педагогдиз и корпусдай квартира гузва, ам адан хсусиди жезва. Идани уьлкведин маса регионрай пешекарар желбдай чкадин муаллимрин пешекарвилин дережа хкаждай мумкинвал гузва.

Образованидин хиле жезвай цIийи, кIвен­кIве­чи къайдаяр кардик кутазвай, «Точка­ роста» ва мо­бильный электронный образованидин программаяр уьмуьрдиз кечирмишзавай, герек вири шейэр авай кабинетар галай Цмуррин инновациядин школадихъ чирвилер гунин карда агалкьунарни ава.

Хазран  Кьасумов