Надир имарат

Муьгъ! Гзаф манайрин кесерлу гаф! Дуст­вилин муькъвер, асиррин муькъвер… Вуна гьихьтин муьгъ эцигайтIа, адалай гьакI элячIни ийида лугьуда бубайри. Асул манада муьгъ вацIалай, кIамалай элячIун патал архитектурадин гуьзел, мягькем, яшайишдин метлебдин имарат я. Къадимлу гьар са муькъуьхъ вичин тIвар, устIар, тарих, къамат, дережа ава. Муьгъ эцигун ата-бубайрилай инихъ еке суваб кар яз гьисабзава. Нелай хьайитIани алакьдач муьгъ эцигиз. Муькъверин халис устIарриз халкьдин арада еке гьуьрмет ава.

Къенин ихтилат Ахцегьрин тагъ (чарх) алай машгьур муькъуькай ва адан магьир устад баркаллу Уста Идрис Юнусовакай я. И зурба имарат эцигна, халкьди ишлемишиз 100 йис  хьанва. Адан автор — баркаллу устад дидедиз хьайидалай инихъ 2025-йисуз 150 йис жеда. Са асирда гьич садра кьванни капитальный ремонт истемиш тавунвай ада, вичин вахтунда арабаярни фургъунар фикирдаваз эцигнавай имаратди, чи девирдин пар чIугвадай залан машинарни тракторар эхиз, халкьдиз вафалувилелди къуллугъзава. 9 йис вилик а патал Европадин машгьур архитекторар хьайи Джиорса ва Дебернардиди (англичанвини бельгияви тиртIани, итальян къайдада эцигайвиляй, адаз итальян муьгъ лугьузва) 1914-1915-йисара цIийи къайдада ракьукайни бетондикай кьве тагъ алаз хкажай муькъуьхъ галаз санал абуру Ахцегь вацIал милли архитектурадин надир ансамбль хкажна. Дагъустанда вичиз тешпигь авачир хьтин кьетIенди!

Гьар са шейинихъ вичин вахт-ресурс ава.  Идрисан муьгъни, гьелбетда, эбеди туш. Ам къайгъударвилелди хуьн, уьмуьр тахминан мад са виш йисан яргъи хъувун чалай аслу я. Разивилелди лугьун: надир имаратдин 100 йисан юбилейдиз талукь яз, Ахцегь райондин регьбер Абдул-Керим Палчаеван тапшуругъдалди, ам хъсан къай­дадиз хкана, чи милли культурадин лишанлу вакъиа суварин къайдада къейддайвал я. Иншаллагь, икI чавай ам, цIийи хъувуна, гележегдин несилризни таз жеда!

Ихтилат кватай чкадал жемятдиз чир хьун патал муькъуьн автор Уста Идрисакай рахан. Ам, кIел тавур бажарагълу инженер, Ахцегь Мирза-Алидин хтул 1875-йисуз Самур округдин КьакIарин хуьре дидедиз хьана. Буба Юнус кIвалер эцигдай къванцин устIар тир. Хци зигьин-кьатIунар авай гадади, гъвечIи чIавалай эцигунрал бубадиз куьмекиз, устIарвилин сирер чирна. Сифте бубадихъ галаз, ахпа кьилди яшайишдин кIвалер ва муькъвер эцигиз, адан тIвар-ван Самур дереда магьир устIар ва активный общественник хьиз акъатна. Гьатта Кьиб­лепатан Дагъустанда, гьакI Азербайжандани машгьур хьана. 1920-йисара Идрис Юнусов, Самур округдин векил яз (а дестедик Самур округдин председатель Гьажимет Сафаралиев ва нуфузлу маса кьве кас квай) ДАССР-дин ЦИК-дин членвиле хкянай.

Муькъуьн тарихдихъ галаз алакъалу яз, къе ахцегьвийрин сивера ихьтин са итижлу суьгьбет ава. Гурлу вацIу кьве патал пайнавай Ахцегь шегьерда агьалийриз фин-хтун кьезиларун ва залан парар асантдиз алудун патал вацIалай мягькем муьгъ вегьинин чарасузвал авай. Винидихъ галай кIарасдин куьгьне муькъуь инсанрин яша­йишдин къвердавай хкаж жезвай игьтияжриз жаваб гузмачир. Ахцегьа вилик-кьилик квай ксариз Николаян къеледа къуллугъзавай са урус офицердивай Европадин уьлквейра муькъверин машгьур устIарар авайдакай ван къведа. Ахцегьрин агъсакъалрин советди абурув секинсуз, туьнт къилихрин Ахцегь вацIал Европадин тегьердин мягькем муьгъ эцигиз тадай къарар кьабулда. Муькъуьн пешекаррихъ галаз икьрар кутIунун патал, чпин векил яз, 1911-йисуз Бельгиядиз Ражабов Абдулфетягь рекье твада. Агалкьунралди Ахцегьрин машгьур мектеб ва медреса акьалтIарнавай медени, илимлу жегьил итимдиз лап хъсандиз урус, араб, туьрк ва француз чIалар чидай. Са шумуд вацралай ам Бельгиядай Ахцегьа ракьунни бетондин кьве тагъ алай хъсан муьгъ эцигуниз талукь икьрарни гваз хкведа.

Ахцегьа машгьур тухумдай тир Абдулфетягь (1889-йисуз дидедиз хьана) агьваллу ва алакьунар авай кас тир. Адан буба Абдулменаф (1816-йисуз дидедиз хьана) Ахцегьрин жемятдин кавха тир. Ам кечмиш хьайидалай кьулухъ ахцегьвийри кавхавилин къуллугъ адан хцел ихтибарна. Абдулфетягьан алакьунрикай­ лагьайтIа, ада Европадай ара­байра аваз Бельгиядин мебель ва кьве болонка-кицI хкана. Гуьгъуьнлай 1916-йисуз Бакудай киноаппарат гъана, ахцегьвийриз сифте яз «биши» кино къалурайла, бязибур залдай, «тфу шейтIан, тфу шейтIан» лугьуз, катнай лугьуда. 1917-йисуз ада хсуси­ такьатрихъ Къутунхъай Ахц­егьиз чепедин турбайраваз хъвадай михьи яд гъана, бязи мискIинринни майданрин патав булахар туькIуьрна. Да­гъустанда советрин власть тес­тикь хьайила, ада кавхави­лин везифаяр хушуналди ту­на ва вири девлетни чилер­, мал-хеб цIийиз тешкилнавай колхоздив вахкана. Нетижада ам, гьа макъам­да парабур хьиз, репрессийрик акатнач.

Авай делилрай, 1913-йисуз абуру муьгъ эцигна бегьемарна. Анжах паталай атай инженерри дагълух къати вацIун къилих кваз кьадач: гатфарин марфари-селлери хкаж хьайи вацIу муьгъ чукIурда. Кьилинди, инженеррихъ галаз кIвалахдин икьрар юрист­вилин жигьетдай акьван савадлудаказ туь­кIуьрнавай хьи, къецепатан пешекарар ам чпин гьисабдай цIийи кьилелай лап маса къайдада эцигуниз мажбур жеда. Халкьдин сиверай чав агакьнавай делилрай, икьрар хьайивал, муькъуьн устадри, кIвалахдин гьакъи яз, Ахцегьрин кьве патанни агьалийривай гьар са хизандивай 6 манат пулни 2 рипе къуьл къачузвай.

Сифте муьгъ чкIидалди вилик адан эцигунрал ара-ара Уста Идрис (а макъамда ам вичин хизанни галаз Ахцегьиз куьч хьанвай) къвезвай, устIаррин кIвалахдиз итиж ийизвай ва наразивилелди кьил галтадиз хъфизвай. И карни эцигунрин чIехи инженер Дебернардиди кьатIузвай. Нубатдин сеферда Идрис атайла, Дебернардиди, арада таржумачи аваз, «чи кIвалах ахтармишиз къвез, гьевеслудаказ рахаз-хъуьрезвай а жегьил итим вуж я, ада вуч лугьузва?» лагьана хабар кьуна чпихъ галай фяледивай.

— Гьамни, куьн хьиз, муькъвер эцигзавай чи чкадин устIар я ман, Уста Идрис. Ада куь муьгъ чкIида лугьузва, — жаваб гуда ахцегьвиди.

— Пагь, адаз абур гьинай чидай крар я, са чубандиз? Фена, дагъда вичин хипер хуьрай, кIамарал гъвечIи муькъвер эциграй. Адаз лагь хьи, дуьньядиз машгьур хьанвай магьир устадар тир чун чкадин тупIал устIардин меслятрихъ муьгьтеж туш, — дагъви итим гьисаба авачир тегьерда лавгъавалда инженерди.

Са тIимил вахтни арадай фенач, муьгъ сифте ахтармишунрайни акъатнач. КIаник кутунвай ракьун мягькем даяхар хкудна са гьафтени хьанач, муьгъ ацахьна, гурлу вацIу тухвана. Гена инсанриз хата-бала хьанач. И кар акуна, тажуб хьайи инженерди тади гьалда чкадин устIар жагъурун тIалабда. Гъилибанри и кардикай Ялахърин дереда чарх алай къванцин муьгъ эцигзавай Уста Идрис хабардарда. Итижлу тир эхир, гъилевай карни туна, ам балкIандаллаз тадиз хтана акъатда.

— Багъишламиша, играми устIар, ваз чи муьгъ чкIидайди гьикI чир хьана, ахварай акунайни? Гила чна вуч авун лазим я? — виликан гьайбат гвачиз хабар кьада абуру.

–  А жанабийриз лагь, аквазвай хьи, дес­текрин ара кьадарсуз еке тир. Адалайни гъейри, шалвар кват тавун патал чпи вуч ийида? — айгьамдалди акьуллу меслят къалурда Уста Идриса. Месэладин гъавурда акьур къецепатан инженерар капашрив чпин кьилер кьуна амукьна.

— Дуьз лугьузва, гьакъикъатдани, шалвар кват тавун патал ам къуьнерилай вегьенвай чIуларалди кутIунна кIанда, — рази­вилелди кьабулна абуру Идрисан тарс. Анжах ахпа Идрисан теклифдалди абуру цIийи кьилелай итальян тегьердин мягькем муьгъ эциг хъувуна. Ада чи йикъарани халкьдиз къуллугъзава. 2025-йисуз адан 110 йис жеда.

Дуьньядин машгьур инженерризни ус­тIарриз Уста Идриса тарс гайи агьвалат­дилай кьулухъ мадни артух тIвар-ван акъат­на чи устIардин. Самур дереда ва масан­рани муькъвер-рекьер ва яшайишдин чIехи дараматар эцигзавай парабуру, къвез, Уста Идрисавай (магьир устIардиз кьетIен гьуьр­метунин лишан яз, гьакI лугьузвай) хабар кьаз хьана. 9 йисалай, 1924-йисуз, ада Ахцегьа кIарасдин куьгьне муькъуьн чкадал кьакьанвилиз Дагъустанда вичиз тешпигь авачир хьтин гуьзел ва мягькем муькъуьн имарат эцигна. Лугьуда хьи, гьа девирда Ахцегь райондин сергьятра эцигай кьван амай вири муькъверикни яшайишдин чIехи дараматрик Уста Идрисан гъил, меслят ква.

Яргъал йисара «Лезги газетдин» редакциядин культурадин отделдин заведующийвиле кIвалахай машгьур журналист, Дагъус­тандин культурадин лайихлу къуллугъчи Казим Казимова рикIел хкизва:

— Хъуьлуьдрин хуьруьн жемятди Уста Идрисавай гуьне патаз экъечIдай муьгъ эцигун тIалабна. Аллагь патал, халкь патал тир кардал гьалтайла, «жедач, чидач, галатнава» гафар чин тийидай устIарди садазни ваъ лугьудачир, алакьдай куьмекдай. И сефердани, гъилер къакъажна, эгечIда ам жавабдар месэладив. Самур вацIалай муьгъ эцигна куьтягь хьайила, чIуру ниятар авай ксари (адал пехилбурни авай), гуя ам, винел пата са жизви агъурвал хьайитIа, ацахьдайди я лугьуз, Махачкъаладай комиссиядиз эверна. Комиссиядин членарни ахьтин фикирдал алай хьи, «савадсуз лежбер устIар гьинай, ада кьил кутунвай мягькем муьгъ гьинай?!». Ихьтин ванер вичин япарихъ галукьайла, Уста Идриса хуьруьн жемятдивай, жезмай кьван гзаф къванер кIватIна, муькъуьн далудиз ягъун, идал бес тахьана, анал хуьруьн нехирни акъвазарун истемишна. Вич гьа муькъуьн кIаник акъвазна. Муькъуь дурум гана акур комиссиядин членар мягьтел хьана амукьнай. И дуьшуьшдилай гуьгъуьниз Хъуьлуьдрин хуьруьн жемятди Уста Идрис чпин хуьряй КьакIарин хуьруьз кьван, гъилерал, къуьнерал кьуна, далдамдинни зуьрнедин сесерик, вилик халкьдин патай пишкеш яз ганвай са шумуд къарамални кутуна, хканай. Риваятдиз ухшар авай ихьтин дуьшуьшар низ чида УстIа Идрисан уьмуьрда гьикьван хьанатIа! Хъуьлуьдрин жемятди пишкеш яз гайи къарамалар ада садакьадай КьакIарин хуьруьн жемятдиз пайнай. Лезгийрин бажарагълу шаир Алирза Саидова устIардин къамат вичин «Уста Идрис» поэмада (Дагкнигоиздат, 1977) хъсандиз ачухнава.

Къванцин тагъ (чарх) алай муькъверин зурба устад Уста Идрис Юнусович Юнусов 1941-йисуз 66 йисан яшдаваз Азербайжан патан са лезги хуьре кечмиш хьана, гьана кучукнава. Ада 1924-йисуз Ахцегь вацIал хкажай надир муькъуь — милли культурадинни архитектурадин надир памятникди, ингье 100 йис я халкьдиз вафалувилелди къуллугъиз. «Вич эцигайдаз рагьмет хьуй!» лугьуз, ишлемишзава ам  жемятди.

Дашдемир  Шерифалиев