Уьмуьр гьикьван фад-фад физватIа, бязи вахтара чна гьич гьиссни ийидач. Агъадихъ ийизвай суьгьбет зи фикирда фадлай авайди тир, амма кьилиз акъудиз алакьнач. Къе за вичикай кхьизвай касдин викIегьвилел, адаз уьмуьр дериндай чир хьунал зун гьамиша мягьтел тир. Ада гзаф ктабар кIелнавай, дидед чIалалди хьиз, урус ва азербайжан чIаларалдини лап асантдиз рахазвай, ам заз чешне тир. Адал дамахни ийидай, са тIимил кьван (хъсан фикирдалди) пехилни тир.
Чи чIехи вах Мирзеханова (Османова) Саният Абдурагьмановна. Гьайиф хьи, ам чавай къакъатна. Саният 1937-йисан 11-сентябрдиз Ичинрин хуьре дидедиз хьана. Буба хизанни галаз Бакудиз куьч хьана. Амма бахтавар йикъар са акьван яргъалди фенач — Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьана. Кьве аялни гваз диде хуьруьз рекье хтур буба фронтдиз фена.
А йисар аялар патал гзаф четинбур, азабар чIугурбур хьана. Дидеди датIана колхозда зегьмет чIугуна, аялар хвена, чIехи авуна. Диде вични тек тир, вах, стха, диде-буба амачир. Дяве куьтягь хьана. Дах 1946-йисуз хуьруьз хтана. Хуьре авай кIвал са гьалда гуьнгуьна хтуна, ада мад Бакудиз, гьа вичин кIвалахал хъфинин къарар кьабулна. И кардин, яни шегьерда яшамиш хьунин асул себеб аялриз кIелиз-кхьиз чирун, образование гун тир. Дахдиз вичизни дерин чирвилер авачир, дидени «ликбезда» чирай са вад гьарфунин иеси тир.
Бакудин Къарадагъ райондин Лок-Батанда аялар школада туна, яшамиш жез башламишна. Саният хуьряй хтанвай аял тиртIани, цIийи шартIарив, маса аялрин коллективда лап фад вердиш хьана, хъсан къиметар къачуз, ашкъидалди кIелиз башламишна. Ада гьатта классда авай юлдашризни тарсар чириз куьмек гудай. Классда авай рушар кIвализ атайла, дидеди, мягьтел яз, бубадиз лугьудалдай: «Яраб идакай, вичизни чирна, масабурузни чирдай кьванди хьанва жал?». Гьар гатуз, каникулар хьанмазди, диде аяларни галаз хуьруьз хкведай. Вахан таяр-туьшер рушар чи кIвализ къведай, вичин ширин ванцелди гьар жуьре чIаларалди манияр лугьуз, далдам алачир мехъер хьиз жедай. Рушар колхоздин никIериз эчIелар эчIез фидайла, Саниятни абурухъ галаз фидай, шегьердай хтанвайди я лагьана хуьруьн кIвалахрикай къерех жедачир.
Бакуда 7-класс куьтягьна, хуьруьз хтана. Шегьердиз кIелиз фидай мумкинвилер авачир. 7 классдин образование дишегьли патал вини кьил яз гьисабзавай. Кьисмет хьана, руш гун меслят акуна. Аллагьдиз шукур, гьалтай касни кIелунин, илимдин къадир авайди хьана. Гьа вахтунда Махачкъалада культурадин министерстводин патав хуьрерин библиотекайрин заведующийрин пешекарвилин дережа хкаждай курсар кардик квай. 1959-йисуз Санията ана кIелун акьалтIарна, адакай Ичинрин хуьруьн библиотекадин заведующий хьана. Вичин кIвалах ада еке ашкъи — гьевес кваз ийидай.
Клубни библиотека, гьакIни колхоздин контора, гьамбархана, туьквен — вири хуьруьн юкьвал алай, яни библиотека халкь квай чкада авай. Хуьруьн жегьилар, колхозчияр, школада авай аялар, вахт хьанмазди, вири гьаниз къведай. Саният вахаз ам вичин кьвед лагьай кIвал хьиз тир жеди. Ана гуьтIуь яргъи столдал гьамиша цIийи газетар, журналар, СтIал Сулейманан, Етим Эминан шиирар авай ктабар, яру жилдер алай «Лезгийрин поэзиядин антология» жедай. Ибур кIелзавайбурун рикI алай ктабар тир.
Саниятаз галатун чидачир, гьи карда хьайитIани ам кIвенкIве жедай. Векь кIватIдайла, гвен гуьдайла, гам храдайла, хизандани ам чешне тир. Ихтилат кватайла лугьун хьи, ам кьисмет хьайи хизан екеди тир. Саният тухвайла, хуьруьн дишегьлийри «чидач ман, Мирзедин еке хизан авай кIвале вичиз кIандайвал шегьерда вердиш хьанвай, тарцин хилел алай нуькI хьтин Саниятавай фу нез жедатIа?» лугьуз шаклувалналдай. Амма Санията вичиз цIийи хизанда баркалла къазанмишна — адалай гьамиша рази тир.
Саният ваха жемиятдин уьмуьрдани иштиракзавай. 1959-1970-йисара адакай Рухунрин хуьруьн советдин депутат хьана. И рекьени вичин мажбурнамаяр ада хас тир къайдада, чешнелудаказ кьиле тухвана.
Залзала себеб яз, чи хуьр ЦIийи Макьарал куьчарна. 1973-йисуз Саниятакай школадин библиотекадин заведующий хьана. РикIел алама, садра аниз фейила заз акуна хьи, гъвечIи классда авай аял иер шикилар алай са ктаб гваз акъвазнавай. Саният ваха лугьузва: «Халадин, шикилар иер акуна хкянавани вуна ктаб? Килиг, кIела гьа! За вун ахтармишда, суалар гуда. За ина авай ктабар вири кIелнавайди я».
Масабурун аялар патал икьван рикI кузва ада яраб вичин хайи аялар патал гьикьван зегьмет чIугунатIа?
Вах ирид веледдин диде тир. Виридаз хъсан образование гана. Гьарма сад вичин пешедин иеси хьанва. Аллагьди хуьрай чеб. Гьелбетда, аялрин тербиядик гзаф сабурлу, акьуллу бубади кутур пай зурбади я. Амни виридаз чидай, хуьре гьуьрмет авай Салманхан муаллим тир. Аллагьдин рагьмет хьурай вичиз.
Са шакни алач, Саният ваха вичин михьи чIехи рикIин чимивал неинки са аялриз, гьакI вири инсанризни пайна. Амма вичин буба, чун патал ам туьхуьн тийир халис чирагъ я. Дугъриданни, вун бубадин мурад кьилиз акъудай игит руш я, Саният вах. Вун я чаз университетрин ракIарар ачухайди.
Къуй ви эхиратдин кIвал къени хьурай. Ви экуь къамат чи рикIяй садрани акъатдач.
Къизхалум Магьмудова,
ЦIийи Макьар
