Кхьейдакай мад сеферда
«Лезги газетдиз» алатай йисан мартдин вацра (10-нумра) акъатай, Самур вацIун чапла пата авай кьантIардикай хъенчIин къапар гьатайдакай хабар гузвай макъалади гьич чеб чпив кьан тийидай хьтин гьиссер арадал гъана. Жуван кьилиз тадиз атай фикирар за а чIавуз «ВК» соцсетдани кхьенай (https://vk.com/gilivi_alibeg).
Зи фикирдалди, макъаладин автор Мансур Куьреви (физикадинни математикадин илимрин кандидат Н.А. Абдулгьамидов) тарихдин и месэладив пешекарвилив кьан тийидай жуьреда эгечIна. Илимдин ахтармишунрин рекьяй тежриба авай алим и кардив, Къуюстан Билистан къеле я лугьуз, икьван кьезилдаказ вучиз эгечIнатIа?…
Газет кIелзавайбуруз М.Куьревидин макъаладай чи йикъарин Къивистанрин (инал ва гуьгъуьнлай, халкьдин сиве гьатнавайвал, Къуюстан ва я Къуйсун ваъ, Къивистан кхьизва — А.М.) хуьруьн патав, Агъ бубадин пIиревай яргъа тушиз авай кьвалакай и кьадар ван авур хъенчIин къапар (артефактар) хкатнавайди чир хьана. А макъаладиз гиливи Руслан Керимханова гегьенш, гьакъикъи, илимдив кьадай баянар гъанвай чIехи макъала гьазурна, «Лезги газетда» (2023-йисан 50-51-нумраяр) чапна. И темадай адан мад са макъала газетдин алай йисан 7-нумрадизни акъатна.
Р.Керимханован макъаладиз М.Куьревиди, зи фикирдалди, шулугъ авур школьникдиз ухшар жаваб хгана.
«АкI ятIа, Билистандикай кхьей макъалаяр са бязи гиливийриз хуш жедай жуьреда цIийи кьилелай за кхьин хъийидай, эгер абуру заз Билистанни Гилияр галкIурдай са рехъ къалурнайтIа. Гьайиф хьи, Р. Керимханован жавабда ахьтин са затIни къалурнавач, ада Гилийрин «агъзур йисаралди» Самурдин дереда хьайи тарихдикай лагьанва, амма тарих тестикьарзавай, ахтармиш жедай са делилни гъанвач», — кхьизва ада.
Лагьана кIанда, Р.Керимхановни, М.Куьреви хьиз, махсус образование авай тарихчи, я археологиядин рекьяй пешекар туш.
Газет кIелзавайбурун фикирдиз гъин: ихтилат физвай чкаяр гьеле СССР-дин илимрин академиядин Дагъустанда авай филиалдин археологиядин пешекарар тир В.Г. Котовичан ва М.И. Пикулан илимдин кIвалахра «Гильярское 1-е поселение», «Гильярское 2-е поселение», «Гильярское кладбище» тIварар алаз гьатнава. Абуру кьил кутур эгъуьнунриз илимда «Гилийрин тIвар тур (алай) чка» лугьузва, амма Мансур Куьревиди лагьайтIа, гьа чIавуз патавни гвачир Къивистанрин тIвар ганва.
«Гилийрин хуьруьн яшар вад агъзур ваъ, вад виш йисарив агакьайбур я лугьудай академикарни доцентар ва абурун макъалаяр, заз чидайвал, гьелелиг садазни ашкара туш», — тестикьариз алахъзава М.Куьреви.
Мадни, кIелзавайбур дуьз гъавурда гьатдайвал лугьун, Самур вацIун чапла пата авай кьантIардикай гьар йисуз, гатфарин марфар къвайила, ци чил тухвана, винел хкатзавай хъенчIин къапарикай Гилийрин жемятдиз чиз, гьич тахьайтIа, виш йисар я. И кар алатай асирдин 50-йисара археологри авур ахтармишунра гьатнава, илимда чка кьунва. ИкI яз хьайила, маса хуьруьн тIвар арада тунин себеб вуч ятIа ва я фикирда вуж ягъалмишун аватIа?
Гьайиф жедай кар ам я хьи, а чIаван илимдин ахтармишунар Дагъустандин гилан пешекарри, «яргъал ящикда» туна, рикIелай ракъурнава… И кар себеб яз, Гилийрикай ва гьакIни къунши Къивистандин хуьруькай илимдин делилар авач. ЧIехибурун сиверай, Къивистандал ракь гатадай, ракьун яракьар, мисал яз, тапанчияр ийидай устIарар хьайиди я лугьуз чида. Винидихъ къейд авурвал, чаз Советрин девирда лезгийрин тарих чирдай пешекарар хьанач, хьайибуруни лезги халкьдин тарих патал кIвалахнач. Гила хьайитIани, чна тарихдиз зиян гузвайбурун вилик пад кьан.
«Лезги хуьрерин тIварарин арада чеб чпиз ухшар тир, эхирда «и» сес авай кьве тIвар ава: сад — Гили, садни КIири я. «Вун гьиниз физва?» лагьана жузурла, и кьве хуьруькай рахадайла, «Гилидал» ва «КIиридиз» жавабар жеда», — кхьизва М.Куьревиди. Яраб адаз «КIиридал» вариантни хьун мумкин тирди чизвач жал?
Ша чна М.Куьревиди вичин макъалада авунвай веревирдериз мад сеферда вил ягъин: «Гилийрин хуьруьн тIварцIин бинеда, гьелбетда, «гил» гафуниз мукьва гаф ава. Лезги чIала «гил» гафунихъ пуд мана ава: мая (урусдалди: «закваска»), некIедикай ниси хьун патал гьазурдай гъвечIи кIватI ва са бязи набататрин бицIи цIир. И пуд манадик чка къалурдай, чкадин тIвар жедай са манани квач.
Гилан Гилияр алай чкадин къвалав Билистан тIвар алай хуьр хьайиди ва а хуьр сасанидри Самурдин дереда чпин таъсир артух хьун патал кутурди рикIел хкайла, адан къвалав гвай хуьрни иранвийри кутун ва адаз чпин чIалалди тIвар гун а вахтара тежедай кар яз гьисабиз жедач.
Иранвийрин чIалара «гил/гили» гаф «чеб» лагьай чIал я, абуру инсанри чеб (глина) хкудзавай чкадиз «гилистан» лугьуда. Гилийрин хуьруьн кьилихъ чепедин кIунтIар гала, къунши са хуьруьн патаривни ахьтин кIунтIар гвач. Зи фикирдалди, Самурдин дереда сасанидри кьве хуьр кутунвай: Билистанни «гили» гафуникай хьанвай тIвар алай хуьр. Сасанидар чи дерейрай катайла, а хуьрера, гьелбетда, лезгийрин ата-бубаяр хьана. Билистан арабрин чапхунчийри барбатIна, мугъулар (сельжукар) атайла, а чкадин тIвар Къуюстан хьана, монголрин девирда адакай Къуйсун хьана. Гилидикай рахайтIа, адан «гили» гафунихъ галаз алакъа авай тIвар дегиш хьанач, вучиз лагьайтIа, «гил/гили» гаф «чепедин» манада фарс чIалай цIийи чапхунчияр хьайи мугъулрин чIаларани гьатнавай. «Гили» гафунин мана «чеб» тирди чир хьуни лезгийри, «Гьиниз физва?» лагьайла, «Гилидал» жаваб гунин мана «чепедин чилел физва» келимадин мана тирди лугьудай мумкинвал гузва».
Ихьтин баянрин жигьетдай вуч лугьуз жеда? Чепедин харадал/кIунтIал фин патал лезгидалди «гилидал» физва лугьудани, я тахьайтIа — «чепедал», «чеб гъиз»? Им чIалан илимдин къанунрив гьич кьадай жуьре жезвач. Аквар гьаларай, алимди гъанвай делилар логика авачирбур я.
Мягьтел жезвай кар ам я хьи, илимдикай хабар авай касди вич машгъул жезвай илимдивай яргъа тир археологиядин месэлайриз икьван кьезилвилелди баянар гузва. Гьа са вахтунда вичихъ агъанани кIанзава кIелзавайбур.
«Сасанидар чи дерейрай катайла, а хуьрера, гьелбетда, лезгийрин ата-бубаяр хьана», — къейднава М.Куьревиди. Яраб чи чIехи бубайриз (гиливийриз) сасанидар катай харапIайра ацукьначиртIа, яшайиш кьиле тухудай чпин хуьр(ер) авачир жал?
Алибег Мусаев
