Ахлакьдин асул чидайди
2024-йисан 8-мартдиз чIехи алим-философ, Урусатдин илимрин академиядин член Абдусалам Абдулкеримович Гьуьсейнов дидедиз хьайидалай инихъ 85 йис тамам жезва.
Вичин инсанвилин лишанар тариф авуниз лайихлу, этикадинни ахлакьдин месэлайрай вири дуьньяда машгьур алим, гзаф ктабрин автор А.А.Гьуьсейнов жемиятди чпиз бегьем фикир тагузвай пешекаррин жергедай туш. Адахъ Урусатдани къецепата авай кесер, санал кIвалахзавай юлдашри еке алим яз кьабулун ва ученикрин гьуьрмет ада, галатун тийижиз, гзаф йисара авунвай ахтармишунрин, педагогикадин ва тешкиллувилин крарин нетижа я. Илимрин журналра академик Гьуьсейновакай ва адан кIвалахрикай мукьвал-мукьвал макъалаяр акъатзава, гьар йисуз адаз мубаракдин ва хуш рафтарвилин кагъазар вичихъ галаз санал кIвалахзавай юлдашри-алимри, медениятдин ва сиясатдин хилера машгьур ксари кхьизва. Амма хайи юкъуз ам патал виридалайни багьа пишкеш, чаз чиз, «гъвечIи» ватандай — пара багьа тир хайи Дагъустандай адаз атай мубаракдин гафар жеда, гьикI лагьайтIа, алим вичин хайи ватандихъ галаз масадан вилериз таквадай, руьгьдин мягькем алакъаяр авай инсан я.
Гьуьсейнов Абдусалам 1939-йисуз ДАССР-дин Кьасумхуьруьн (гилан СтIал Сулейманан) райондин Алкьвадрал дидедиз хьана. Адан ери-бине алимринни шаиррин асуллу тухумдай я. Ам Дагъустанда машгьур, халкьдин арада чирвилер чукIурай ва шаир яз сейли хьайи Алкьвадар Гьасан эфендидин стха Гьуьсейн эфендидин хтулрикай я. ГьакI хьайила, ам тIвар-ван авай муршид Ярагъ Мегьамедан штулрикай жезва. Алим чи девирдин машгьур лезги шаир Ибрагьим Гьуьсейнован гъвечIи стха я.
А.А.Гьуьсейнован кьисметди адакай алим Дагъустандивай яргъара авуна. 1956-йисуз Избербашда юкьван школа куьтягьайдалай кьулухъ ам М.В.Ломоносован тIварунихъ галай МГУ-дин философиядин факультетдик экечIна, 1961-йисуз анаг агалкьунралди куьтягьна. Вичи кIелай университетда А.А.Гьуьсейнова 1964-йисуз — кандидатвилин ва 1977-йисуз докторвилин диссертацияр хвена. 1982-йисуз адакай университетдин этикадин кафедрадин профессор хьана. Ам 1997-йисуз Урусатдин илимрин академиядин член-корреспондентвиле ва 2003-йисуз гьакъикъи членвиле хкяна.
Алим машгъул илимдин хилер этикадин тарих ва теория, дегьзаманайрин Грециядинни Римдин этика, эдеб, жемиятда инсанрин арада алакъайрин философия я. Эхиримжи йисара А.Гьуьсейнова къадагъайрини инсандин чIуру (негативный) крари эдебда къугъвазвай кьетIен роль къалурзавай этикадин концепция туькIуьрунал кIвалахзава. Академикди илимдик кутунвай зурба пай тамамдаказ ва са шумудра философиядин пешекарри анализ авунва. А.Гьуьсейнован яратмишунрин бинеда дуьнья, ам инсандиз аквазвай тегьер, а касдин кьетIен вилералдини гьиссералди кьабулнавай гьакъикъат адан хсуси крарин мана-метлеб тирди философди хьиз кьатIанвай жуьре ава. Ахлакь адан яратмишунра гьар са кас и дуьньяда жавабдарвилелди яшамиш жедай къайда хьиз кьатIанва. И крар вири фикирда кьурла, этика философиядин хилерикай са гьакIан хел жезвач, адакай философиядин къене авай, ам гьерекатдал гъизвай къуват жезва.
Къенин юкъуз дуьньяда авай философиядин ва иллаки этикадин фикиррин сагьибрин шикил санал ягъиз хьайитIа, а шикилдал Абдусалам Гьуьсейнован чка кьетIенди жеда. И кардин патахъай, маса делилар тагъана, анжах адан илимдин кьилин кIвалахрин тIварар кьуртIани бес жезва. Ингье а тIварар: «Социальная природа нравственности» (1974), «Золотое правило нравственности» (1979, 1982, 1988, са кьадар чIалариз таржума авунва), «Этика Аристотеля» (1984), «Введение в этику» (1985), «Краткая история этики» (немсерин профессор Г.Иррлитцахъ галаз санал кхьенва, маса чIалариз таржума авунва), «Великие моралисты» (1995), «Философия. Мораль. Политика» (2002), «Античная этика» (2003, 2011), «Великие пророки и мыслители. Нравственные учения от Моисея до наших дней» (2009), «Философия — мысль и поступок» (2012) ва гьакI маcабур. Ада студентар патал кхьей «Этика» ктаб чи девирда тежер хьтин надир тиражралди cа шумудра чапдай акъуднава. А.Гьуьсейнован регьбервилик кваз цIуд касди докторвилин ва къанни цIудалай гзафбуру кандидатвилин диссертацияр хвенва.
Абдусалам Абдулкеримовичан илимдин кIвалахар Махатма Гандидин медални галаз гузвай ЮНЕСКО-дин «За выдающийся вклад в развитие толерантности и ненасилия» дипломдалди (1996), илимдин ва техникадин рекьяй гузвай Урусатдин гьукуматдин премиядалди (2003) ва маса тафаватлувилин лишанралди къейднава. Ам Парижда авай Дуьньядин халкьарин философиядин институтдин член, са кьадар университетрин гьуьрметдин доктор ва профессор, «Общественные науки» (ингилис чIалал) ва «Этическая мысль» журналрин кьилин редактор, «Вестник Российской академии наук», «Вопросы философии», «Философский журнал», «Философские науки», «Человек» ва маса журналрин редколлегийрин член я.
Академик Гьуьсейнов са кьадар йисара МГУ-дин философиядин факультетдин этикадин кафедрадин кьиле хьана. ЦIуд йисуз — 2006-2015-йисара — ада Урусатдин илимрин академиядик акатзавай ва Москвада авай Философиядин институтдиз регьбервал гана, вич адан директор яз. Философиядин институт виликдай авай дараматдал масабурун темягь фейила, академик Гьуьсейнов гьахълувилин рекьел кIеви кас хьун себеб яз, а институтдиз къе ам авай гегьенш ва иер дарамат кьисмет хьана.
Хайи институтдин кьисмет мад сеферда хаталувилик акатайла, философри Абдусалам Абдулкеримовичаз адан къуллугъдал эвер хъувуна: 2021-йисалай къенин йикъалди академик Гьуьсейнова РАН-дин Философиядин институтдиз нубатдин сеферда регьбервал гузва. Урусатдин илимрин академиядин институтрин тарихда им кьетIен ва надир дуьшуьш я. Адаз институтдин кIвалахдин патахъай жавабдарвал кьвед лагьай сеферда вичин хивез къачун теклифайла, академикди ваъ лагьанач — институт авай гьалдиз килигна, ада кьил къакъуддай ихтияр вичиз авачирди яз гьисабна. Им эдебдикай адахъ авай хсуси фикиррихъ галаз дуьз къвезвай кар хьана. А фикирар академикди ихьтин гафаралди лагьайди тир: «Эгер эдебдивай, мадни дуьз лагьайтIа, эдебдин тIварунихъай этикадивай са вуч ятIани чириз жедатIа, а кар инсанди ийизвай вири ва иллаки вичи тавуна кIанзавай кIвалахрин патахъай анжах инсан вич жавабдар кас тирди чирун я».
Герек яни А.А.Гьуьсейнован кесер вичин бине илимдин еке агалкьунар ва инсанрин арада вич михьивилелди тухун тир, жемиятда, иллаки алимрин арада зурбади я лугьун? Жемиятди ам зурба кас яз кьабулунин лишан адал чан аламаз эцигнавай памятник я. Санкт-Петербургдин Баркаллувилин аллеяда Дмитрий Лихачёван, Михаил Аникушинан, Андрей Петрован, Даниил Гранинан, Эльдар Рязанован ва Урусатдин культурадин маса пара машгьур векилрин буьруьнждин памятникрин жергеда 2009-йисуз Абдусалам Гьуьсейноваз тIвар-ван авай скульптор Г.Д.Ястребенецкийди туькIуьрнавай гуьрчег памятникни ава. Амма академикди вичин машгьурвал ва памятник, чаз аквазвайвал, са кьадар хъуьтуьл зарафат кваз кьабулзава.
Илимдин еке проектрал машгъул ятIани, акьалтI тийир административный везифаяр хиве аватIани, Москвада жезвай хайи Дагъустандиз талукь мярекатар Абдусалам Абдулкеримович садрани вичин фикир тагана ва я иштирак тавуна тазвай кас туш. Эхиримжи сеферда ам чал гьалтай ахьтин мярекат Расул Гьамзатован 100 йис хьуниз талукь, Дагъустандин кьил С.А. Меликован иштираквал аваз Москвада кьиле фейи межлис тир.
А.А.Гьуьсейнова илимдикай ийизвай фикиррани Дагъустан ава. Академикди сифте кьил кутуна ва адан регьбервилик кваз РАН-дин востоковеденидин институтдин къуватралди 2020-йисуз Алкьвадар Гьасан эфендидин «Диван ал-Мамнун» ктаб, араб чIалай урус чIалаз таржума авуна, чапдай акъуднай. Къенин юкъуз мад, Абдусалам Абдулкеримовича кьил кутуна ва адан регьбервилик кваз, Алкьвадар Гьасан эфендидин «Джираб ал-Мамнун» ктаб РАН-дин ДФИЦ-дин тарихдин, археологиядин ва этнографиядин институтдин къуллугъчийрини араб чIалай урус чIалаз таржума авуна, чапдай акъудуниз гьазурзава. Дагъустандин алимрин ихьтин ктабар, абурун авторрилай аслу тушиз, са виш йисалай артух вахтунда илимди ахтармишзавай ктабрин арадай квахьай, гила абурун арадиз хкун къенин Дагъустан патал, санлай кьуртIа, медениятдин ва илимдин зурба вакъиа я. Чна тIварар кьунвай кьве ктабдинни таржума авунвай вариантрик кIелдай каc абура ихтилат физвай месэлайрин гегьеншдиз гъавурда твазвай А.А.Гьуьсейнован макъалаяр ква.
…Юбилейдин йикъара, адет яз, инсанри чпин агалкьунрикай фикирар ва а агалкьунар жем ийида, амма Абдусалам Абдулкеримовича вичин 85 йис жезвай югъ кIвалахзавай чкадал къаршиламишзава. Урусатдин еке алимдин планра кьилиз акъудна кIанзавай проектар гьеле гзаф ама. Чи мурад адахъ уьмуьрда гьамиша чандин сагъвал, илимда мадни еке агалкьунар хьун я!
А.Къ.Аликберов,
РАН-дин востоковеденидин
институтдин директор,
Н.А.Абдулгьамидов,
МФТИ-дин муаллим
