Максим Рамазанович Эминов — кьилин чIарар лацу жив хьиз  хьанвай, кьелечI якIарин чина берекат, инанмишвилин нур авай, юкьван дережадилай кьакьан буйдин, 70 йиса авай итим. Амма вичин гьерекатрин зиреквилиз, фагьумунин, рахунин тегьердиз, энергиядиз килигайла, иллаки суьгьбет къалин хьайи чIавуз адаз икьван яшар гуз жедач.

Максим Эминов, къадим Дербент шегьердин агьали, къуни-къуншийриз стхадиз­ барабар хъсан къунши, ярар-дустариз — умудлу, герек атайла, гьар мус хьайитIани, къуьн кутадай, гьарайдиз гьай лугьудай дуст, шегьерэгьлийриз камаллу меслятар гудай инсан яз чида. Гьам вичиз кьвед лагьай гъвечIи ватан хьанвай баркаллу и ше­гьерда, гьамни лезги районра халкьдин­ итижрихъ галай, милли лайих вине кьунвай, гьахълувилин къуллугъда акъвазна­вай ­халис ватанперес, Дагъустандин ла­йих­­лу муаллим, законар хуьдай органрин ветеран­, ФСБ-дин отставкада авай полков­ник, госу­дарстводин шабагьрин, гьуьр­мет­дин тIва­ра­­­рин сагьиб, жегьилрин насигьатчи. Халкь­дин хъсан адетрал, гъвечIи-чIе­хи чир хьунал, гьуьрметдал, дуствилел бинелу, бахтлу чIехи хизандин кьил я.

Дагъустандин Куьре округдин Макьарин хуьре (гилан СтIал Сулейманан райондин мулкар) малдарвилел машгъул Эминан хизанда ЧIехи Октябрдин инкъилаб жедалди вилик хва Мегьамедагъа дидедиз хьана. Бубади вичин зирек хцик еке умудар кутунвай. А девирра веледрик вучтин умудар кутаз жедай кьван? Дагъдин четин шартIара, зегьмет чIугуна, хизан, дарвал авачиз, тухдалди недай фу-къафундалди таъминариз, уьмуьр тухун. Макьави Эминан бубаярни, виликан несиларни, Аллагьди къалурай рекье, инсанрин арада гьуьрмет аваз, лезги намус хвена, чаради жувал хъуьруьр тавуна яшамиш хьана. Зегьметдал рикI алай Эмин,  90 йисан яшда авай къужа яз, вичин эхиримжи йикъаралди кIвалахай кас тир.

Эминан хва Мегьамедагъади вичин бубадин умудар кьилиз акъудна. ЦIи­пуд йис хьанвай аял яз, ада чубанвиле кIвалахиз башламишнай. Хипехъанвилин сирер чирна. Мегьамедагъа гьакIан чубан ваъ, малдарвилин пешедай халис устад, зегьметкеш, камаллу инсан, насигьатчи тир. Мехъерардай яшдив агакьайла, Мегьамедагъа диде-бубайрин меслятдалди хуьруьнви чатун устIар Къадиран руш Сунадал эвленмиш хьана. Бахтлу хизанда пуд хвани са руш хьана. Руш аялзамаз рагьметдиз фенай.

КIелиз-кхьиз течир, амма дуьньядикай хабар авай акьуллу чубан Эминов Мегьа­мед­агъадини вичин бубайрин четин кьисмет­ давамардай, эгер ЧIехи Октябрдин инкъилаб хьаначиртIа. Инкъилабди, цIийи гьукум­ди зегьмет чIугвадай инсандиз, девлетлуйрилай аслу тахьана, тухдалди ризкьи, къулайвилер авай дуланажагъ туькIуьрдай шар­­тIар, уьмуьр вилик тухудай рекьер ачухна. Эвелни-эвел — чирвилер къачудай рекьер. Мегьамедагъади веледрик кутур умударни цIийи шартIарихъ галаз кьадайбур хьана.

Максим Рамазановича рикIел хкизвайвал, аял чIавалай кIел-кхьинихъ, чирвилерихъ цIигел хьайи, амма ахьтин мумкинвал тахьай чIехи буба Мегьамедагъади кьин кьуна: «За, са куьнизни килиг тавуна, веледрив кIелиз тада. Анжах гьа чIавуз абур бахтлу жеда». Риваятрик жедай хьтин камаллу чубан Эминан хва Мегьамедагъади невейриз авур весини гьам я: «аялрив кIелиз тур».

Эминан хва Мегьамедагъадин кьулан гада Рамазан Макьарин хуьруьн мектебда кIелзавайбурун арада дерин зигьин хьуналди, фагьум-фикир ийиз алакьуналди тафаватлу жезвай, виридалайни хъсандиз кIелзавай аял тир. Хуьруьн гьазурлухвилин мектеб куьтягьайла, ам кIелунар давамарун патал бубади Кьурагь райондин КIирийрин хуьруьз тухвана, кIвал кирида кьуна, ана мектебдик кутуна. Недай суьрсет Мегьа­мед­агъади вичин хва тапшурмишнавай хизандив агакьарзавай.

Гуьгъуьнин йисара, 8-классдилай башламишна, Кьасумхуьрел кирида кьунвай кIва­ле яшамиш жез, Рамазана кIелунар давамарна, Дербентдин педучилищеда ачухнавай педагогвилин куьруь курсар куьтягьна.

Гьа икI, вичиз кIелиз-кхьиз течир терекма макьави Мегьамедагъадин хва Рамазанакай, 15 йис хьанвай аял яз, къуншидал алай КIелейрин хуьре муаллим хьана. Вич муаллим, вич — директорни завхоз. Армиядин жергейра къуллугъна хтайла, колхозчи хьана. Комсомолда кIвалахна, райкомдин I секретарвилин къуллугъдал кьван. Инай Рамазан Эминов партиядин органриз рекье туна. Вири и йисара ада, кIвалахни ийиз, кIелунарни давамарна, вини дережадин образование къачуна.

Са кьадар йисара партиядин райком­дин II секретарвиле, Герейханован­ совхоздин директорвиле кIвалахна. И чIа­вуз совхоз РСФСР-да тIвар-ван авай кIвен­кIве­чи майишатрин жергеда гьатна. Ахпа­ Р.Эминов СтIал Сулейманан райондин исполкомдин председателвиле хкяна. А йи­сара­ и цIарарин автордиз, жегьил журналист тирла, Рамазан Мегьамедагъаевич чидай. Ам партийный ва советрин низамлувилел кIевелай амалзавай, гьа икI амайбурувайни истемишзавай, михьи ниятар авай инсан тир.

Лезгийрин куьгьне Макьарин хуьряй тир Эминоврин тухумдин лишанлу ери Мегьамедагъа бубадин уьмуьрдай аквазва. Вичин хайи буба Эмина хьиз, эхиримжи йи­къалди чубанвиле кIвалахай кас я ам. Инсандин къилих, тIебят ачухдай, рикIел аламукьдай са кар.

Ингье Кьулан СтIалрин совхоздин старший чубанвиле кIвалахзавай тежрибалу­ малдар Эминов Мегьамедагъадиз пенсия­ни тайинарнава. Са варз, кьве варзни алатна. Амма Мегьамедагъади вичин кеспи гадарзавач. Эхирни райкомда жавабдар кIва­лахдал алай хва Рамазана бубадиз лагьана: «Дах, вуна зегьметар гзаф чIугуна. Бесрай. Ваз пенсияни ава. Зи мажибни хъсанди я. Чаз са куьникайни дарвал авач. Гила ял ягъа жуваз».

— Кьвед лагьай сеферда и гафарин ван атайла, — рикIел хкизва Максим Рамаза­но­вича, — чIехи бубади бейкефдиз дахдиз­ лагьана: «Эгер райкомда кIвалахзавай хциз вичин буба совхоздин чубан хьуникай ре­гъуьзватIа, чан хва, зун кIвалахал хъфидач. Ваз регъуь тахьурай лагьана. Ахпа «зун къуллугъчидин буба я» лугьуз ацукьдани? Райкомдин буба — им кеспи туш, хва». КIвалахдилай элячIай кьуд-вад юкъуз ам кIвале хьана. Ахпа, куьтIни тавуна, экуьнахъ кIваляй экъечIай чIехи буба пакадин юкъузни хтанач. Чи дахдик къалабулух акатна, ам суракьда гьатна. Са шумуд йикъалай хабар агакьна: Мегьамедагъа бубади Кьурагь райондин Ашарин колхоздин чубанвиле кIвалахзава. Вучиз икI авуна лагьана хабар кьурла, бубади дахдиз жаваб ганай: «Белки ваз, районда  регьбервилин чIехи къуллугъчидиз, бубади, кьуьзуь хьайилани, чубанвиле кIвалахзавайдакай инсанрин вилик, гьакъикъатдани, регъуьзва жеди, чан хва. Ваз чир хьухь, хийир арадал гъидай, менфятлу, рикIиз кIани кеспидик хьун айиб­ кар туш, хва». Дахди бубадивай багъишламишун тIалабна. Пакадин юкъуз Кьулан СтIалрин совхозда кIвалахал хъфей чIехи бубади уьмуьрдин эхиримжи йикъалди вичин кеспи гадарнач. Квез гьикI аквада? 90 йис хьанвай чубан, — риторикадин суал гана Максим Рамазановича.

— Заз чида, зегьмет чIугун, гьамиша менфятлу гьерекатдик хьун, инсанди нефес къачун хьтин игьтияждиз элкъвенвай инсанар, гьайиф хьи, тIимил жеда, — лагьана за жуван фикир. — Куь чIехи буба, аквазвайвал, гьахьтин инсан тир. Уьмуьр берекатлу ийизвайбур, вилик тухузвайбур эвел нубатда гьабур я. Дуьньядин чиркерикай михьи, бахтлу инсанар.

Йисар къвез алатна. Государстводин­ къадакьар буш жезвай девир алукьна. И чIавуз Рамазан Мегьамедагъаевич Эмино­ва я гьа йисарин, я къенин йикъан регьбервилин къуллугъчийриз хас тушир, ри­кIел аламукьдай са кар авуна. Райисполкомдин председатель тир ада, пенсиядин­ яшдив агакьдалди хейлин вахт амаз, вич кIвалахдикай азад авун тIалабна. Обком­дай эверна: «Тади къачумир, са срок кIвалах хъия», лагьана. Коммунистди атIай жаваб гана: «Завай государство чукIурунин карда иштиракиз жедач».

РикIелай тефидай мад са делил. Адакай заз а девирда Кьасумхуьрел райондин идарайра гзаф йисара кIвалахай агъсакъал­ди суьгьбетнай:

— Эминов Рамазан гьихьтин инсан тирни… Чун райондай са шумуд кас Кисловодскда, ял ягъиз, санал алай. Са сеферда сейрдиз экъечIайла, чал Г.А. Зюганов дуьшуьш хьана. Политикадикай рахазвай са десте инсанар. Чунни абурун мукьув агатна. Партиядин регьберди вичин ихтилат куьтягьайла, Эминова, хъел кваз, адаз лагьана: «Геннадий Андреевич, вун коммунист туш. Вун хаин я». Эминован фикирда авайди коммунистри гъалибвал къачур 1996-йисан сечкияр тир. Гьакьван чIавалди заз ам садрани хъел кваз рахана акур кас туш. Хъсан суьгьбетчи тир Эминов а нянихъ геждалди дерин фикиррик хьанай. Рамазан Мегьамедагъаевича Советрин къудратлу уьлкве чукIун вичин хсуси мусибат хьиз кьабулнавай.

Гьа ихьтин бубайрин хва, хтул, птул тир, абурун чешнедалди чIехи хьайи ва весийриз вафалувал хуьзвай Максим Рамазанович Эминов гьихьтин инсан ятIа, гъавурда акьун четин туш. Адан рикIел гьатта кьил ре­хи хьанвай кьуьзуь чIехи буба Мегьа­медагъа вичин 90 йисан яшда авай буба Эминан къуллугъда гьихьтин тавазивилелди акъ­ваз­навайтIа, алама.

Дагъда чилин кIаникай хкатзавай гьамга хьтин михьи ятарин Макьа­рин вирин патав гуьзел чкада фаракъат­ хьанвай хуьр, чIехи хьана, чилерин, уьруьш­рин патахъай дарвиле гьатайла, жемят 1962-йисуз СтIал Сулейманан райондин Герейханован тIварцIихъ галай совхоздин дуьзенлух мулкарал куьч хьана. А чIавуз Максим 9 йиса авай аял тир.

Чкадин юкьван школа куьтягьайдалай кьулухъ Максим Эминов, кIелунрик экечIдай вири имтигьанар «вадралди» вахкана, ДГУ-дин физикадин факультетдиз гьахьна. Лап хъсандиз кIелзавай 3-курсунин студентдихъ илим чирунин карда авай алакьунар, адан чалишмишвилер аквазвай профессор Абдул Закиевич Эфендиева Максимаз, кIелни ийиз, вичин кафедрада лаборантвиле кIвалахун, илимдал машгъул хьун тек­лифна.

Лап хъсан къиметралди университет акьатIарай Максим Эминов вуздин ректорди Ленинграддин университетдиз аспирантурадиз рекье  тунин къарар кьабулна. Амма бубади лагьана: «Аспирантурадиз физ вун агакьда. Исятда, чан хва, вун кIвализ хтана кIанзава». Бубадин гафунал гаф эцигун и хизанда хас кар туш. Гьа икI, жегьил педагог, запасда авай офицер, лейтенант  Максим Эминов Кьулан СтIалрин юкьван школадин директордин женгининни ватанпересвилин тербиядин рекьяй замести­­телвиле ва физикадин муаллимвиле тайинарна.

Кьве йис алатна. Пуд лагьай йисуз и школа ватанпересвилин тербия гунин рекьяй неинки районда, гьакI республикадани­ кIвенкIвечи чкайрал экъечIна. Школа куь­тягь­на, военный училищейриз физ кIанза­вайбурун кьадар артух жезвайвилини и кардикай лугьузвай.

Са тIимил вахт алатайла, М. Эминоваз райондин КГБ-дин начальникди вичин патав эверна. «Чаз вун, Максим Рамазанович, государстводин хатасузвилин органра къуллугъуниз лайихлу яз аквазва. Чаз ви фикир чириз кIанзавай».

Герек ахтармишунар, талукь тир суьгьбетар авурдалай кьулухъ М.Эминов Дербентдиз КГБ-да къуллугъдал рекье туна. Са кьадар йисара ина тежриба къачурдалай гуьгъуьниз ам Кьасумхуьруьн районда КГБ-дин начальниквиле тайинарна.

Гзаф къизгъин, чIуру таблигъатди инсанар рекьяй акъудзавай, терроризмди кьил хкажнавай, хаинвилер пара жезвай  йисар тир. ЧIехи уьлкве, къудратлу Союз чкIизвай. ЧIехи шаир СтIал Сулеймана «кIекни фере чир жезамач» лагьайвал, гьахъ-нагьахъ ­какахьнавай девир хьана. РикIел алама, а девирда вине авай идарайра жезвай лайихсуз крариз килигна, чкайрал алай законар хуьдай къурулушрай тежрибалу къуллугъчияр экъечIзавай, чпин кьилин архайинвал ийизвай. Амма ватанпересдин хва ватан­перес Максим Эминован фикир масад хьана: «Къе жуван хайи халкьдиз, государст­водиз за къуллугъ тавурла, бес ни къуллугъда?»

А девирда КГБ-дин тIварар дегишар­за­вайтIани, адахъ виликан хьтин кесерлувал, къуват, авторитет амачир. И кардикай фикирзавай М.Эминова вичин къуллугъда кьилин чкадал мажбурдай къуват, «тапанчини ружа» ваъ, инсанар гьавурдик кутунин, инанмишарунин, профилактикадин кIвалах эцигна. Ам гьамиша инсанрихъ галаз гуьруьшра жезвай, абурун вири суалриз жавабар гузвай, дердияр туькIуьриз куьмек гузвай. Идалайни гъейри, М.Эминовахъ халкьдин патай ихтибардин чIехи «капитал» авай: жавабдар къуллугърал хьайи бубадин михьи тIвар, намусдин михьивал, халкьдин патай къазанмишай гьуьрмет. Бубади тухумдал гъайи баркалла Максим Рамазановича 90-йисара ва гуьгъуьнин муракаб девирда артухарна. «Къапуна авайди тIурунизни къведа, бубайрин намуслувал Максимахъни ава», лугьузвай райондин КГБ-дин начальникдикай кьасумхуьруьнвийри.

Къейд ийиз кIанзава хьи, Максим Рамазановича тухузвай гъавурдик кутунин, профилактикадин кIвалахди, чалишмишвилери хейлин жегьилар бедбахтвилин къармахрай акъудна, кьиникьикай къутармишна. Халкьдин милли итижар хуьзвай, гьахълувилин терефдал алай активистриз М.Эминова гьихьтин куьмекар ганатIа, абурун чпин рикIел хъсандиз ­алама.

(КьатI ама)

Абдулафис  Исмаилов