Гзаф ва жуьреба-жуьре вакъиайрив ацIай 2023-йис тарихдиз фена. Дагъустандин регьбер Сергей Меликован, гьукуматдин ва зегьметчийрин алахъунар себеб яз, республика патал ам писди хьанач. Халкьдин майишатдин хейлин хилери йис агалкьунралди акьалтIарна. 

Гележегдин мурадарни гегьеншбур­ я. РД-дин гьукуматди Дагъустан Рес­пуб­лика 2030-йисалди яшайишдинни­ экономика­дин рекьяй вилик тухунин­ стратегия уьмуьр­диз кечирмишуниз та­­лукь кIвалахдин план тайинарнава­. Ана гьар са хиле вуч ва гьикI авуна кIан­за­ватIа, гьихьтин такьатар желб­датIа, жавабдар министерствояр, ве­дом­ствояр гьибур ятIа къалурнава. Вири крар  планда къалурнавайвал кьилиз акъуддай ва кар алай дибдин месэлайрал вири жемият желбдай серенжемарни кьабулзава. И жигьетдай республикадин Жемиятдин палатадин ва Гражданвилин обществодинни инсандин ихтиярар хуьн вилик тухунин рекьяй Советдин виликни тайин везифаяр эцигнава.

Абурукай РД-дин Кьил С.Меликова «Да­гъустан Республика: гьукумдин ва жемиятдин арада диалог» форумдал, гражданвилин жемият ва инсандин ихтиярар хуьн вилик тухунин рекьяй цIийи Советдин сад лагьай заседанидал малумарна: «Гражданвилин, жемиятдин къурулушри, гьукумдин органри, муниципалитетри, СМИ-рин векилри чи агьалияр вири крарикай, закондалди  абуруз ганвай ихтияррикай вахтунда ва дуьздаказ­ хабардар авун герек я. Гьар са хилен­ кIвалахдин важиблу, кар алай мес­элай­рикай гьукумдин органри агьалийрив ва жемиятди гьукумдив агакьарзавай хабарар гьакъикъибур, тамамбур хьун лазим я. Чна гагь-гагь инсанрик секинсузвал кутазвай месэлаяр такур, абурун шикаятар ван тахьай кьасарзава. Ихьтин гьалариз, кIвалахриз ерли рехъ гана виже къведач. Гражданвилин обществодин ва инсандин ихтиярар хуьдай Советдин кьилин везифа гьукумдин къурулушри гьялна кIанзавай вири месэлаяр чирун ва раиж авун я. Совет гьукумдинни жемиятдин арада сих алакъа хуьзвай муькъуьз ухшамиш хьана кIанда. Гафар, хиве  кьунар тIимил, гьакъикъи крар гзаф жедайвал. Чнани Советди агьалийрин мецелай чав агакьарзавай гьар са дерди, месэла туькIуьрдай серенжемар кьабулдайвал».

Алатай йисан гатфариз РД-дин Кьилин теклифдалди Жемиятдин палатадин ва Гражданвилин обществодинни инсандин ихтиярар хуьдай Советдин цIийи къурулушар арадал гъанай. Советдин председателвиле яргъал йисара гьукумдин органра къуллугънавай, вичихъ тежриба, обществода гьуьрмет авай Руслан Магьмудов хкянай. Советдин сад лагьай заседанидал ада лагьана:

— Гражданвилин обществодин институт вилик тухунихъ еке метлеб ава. И барадай кIвалах гегьеншарун патал чна агьалийрин теклифрин, хъсан крарик кьил кутунин тереф хуьдай ва куьмекдай Центр тешкилзава. Къейд авун лазим я хьи, республикада гьукумдинни мергьяматлувилин фондарин арада санал кIвалахунин рекьяй мягькем ва гегьенш алакъаяр тайинарнава. Идан нетижани вилералди аквазва. Чна СВО-дин иштиракчийриз, цIийи регионриз, бедбахтвилин дуьшуьшрик, дяведин ва маса зулумат­рик акатай Сириядин,  Туьркиядин, Палес­тинадин агьалийриз куьмек гана. Важиблу и кар давамарзава.

Р.Магьмудован гафарай малум хьайивал, мергьяматлувилин «Михьи рикI» фондуни дяведин махсус серенжемдин иштиракчийриз 150 млн манатдин къимет авай (2000 тонн) шейэр рекье туна. 14-августдиз Махачкъалада автозаправка хъиткьинуни хасаратвал гайи агьалийриз Мергьяматлувилин «Умуд» ва «Инсан» фондари, жумарт регьимлу инсанрини 69 млн манатдин куьмек гана. «Мергьяматлувилин дустар» тешкилат­рин Ассоциациядик акатзавай «Инсан»­ ва «Михьи рикI» фондарин куьмекдалди дагъус­танвийри Газадин агьалийриз 200 тонндилай виниз шейэр рекье туна.

Рахай маса юлдашри фикир желб авурвал, мергьяматлувилин кIвалахдик экечIиз кIанзавай тешкилатар мад ава. Амма абурухъ финансрин такьатрин жигьетдай авай мумкинвилер гъвечIибур я. И нукьсан арадай акъудиз грантри куьмекда.

«Хейлин организацияр чпин къу­ват­рал­ди обществодиз менфятлу, хийирлу­ крар ийиз алахъзава. Гьайиф хьи, абуруз­ гьу­ку­матди теклифзавай куьмекди­кай хабар­ авач. Грантрин месэла кардик­ кутуни коммерциядинбур тушир органи­зацийрин кIва­лахдин менфятлувал хкаж­дай мумкинвал яратмишда», — лагьа­­на республикада инсандин ихтиярар хуьнин­ рекьяй уполномоченный Жамал Алиева.

Заседанидал Советдин ва общест­венный организацийрин кIвалах хъсанаруниз талукь теклифар гана. Абурукай сад гъилер, кIвачер галачир набутрин «Гатфар» обществодихъ галаз алакъалуди тир. Ам яшайишдин рекьяй къуллугъар ийидай реестрдик кутунвач. Гьа ихьтин гьалда комплексный реабилитациядин ва абилитациядин рекьяй къуллу­гъар авуна кIанзавай набут аяларни ава. Яшайишдин рекьяй ийиз­вай къуллугъар­ни гьисаба кьуна, Дагъус­тандикай набут аялар патал федеральный бюджетдай талукь сертификатар гудай пилотный проектдин иштиракчи жедай шартIарни ава.  Идакай менфят къачуна кIанда.

Мярекатдал акьалтзавай несилдин гзаф кьадар векилриз дидед чIал, милли тарих, диндин бинеяр чин тийизвайдакай, общественный организацийри абурухъ галаз кIвалах тухудай рекьер жагъуруникайни ихтилат кватна.

Р.Магьмудова малумарайвал, рес­пуб­ликадин жегьилривай хабарар кьурла, 20 касдикай анжах иридаз дидед чIалал рахаз, кхьиз чизвай. Милли тарихдикай, халкьдин адетрикай, динрикай абурухъ авай чирвилерни зайифбур я. Идан гьакъиндай РД-дин Кьилин общественный куьмекчи Людмила Авшалумовади лагьана: «Жемиятдин вири векилри инсанар патал кIвалахзава. Абурни гьар жуьрединбур я. Им абур писбур, нагьакьанбур я лагьай чIал туш. Чун гьар са касдин­ дердидихъ, теклифдихъ яб акалдай­бур, месэладай кьил акъудиз алахъдайбур хьана кIанда. Муаллимар, насигьатчияр хьиз. Аялрив сифте тербия агакьарзавайбур, абурун къанажагъда ватанпересвилин, гражданвилин фикир тестикьарзавайбур дидейрихъ галаз санал муаллимар я. Гьелбетда, акьалтзавай несил гъавурда тун патал талукь чирвилерни герек я. И важиблу кардал чна муаллимар, алимар, тербиячияр, насигьатчияр, ветеранар, динэгьлияр желб авун чарасуз я».

Авшалумовадин гафариз баян гуналди, Сергей Меликова къейдна: «Инал лагьай вири гафарихъ галаз зун рази я. Тарих, динар, законар тамамвилелди чир тахьуникди уьмуьрда, яшайишда гзаф месэлаяр, гъавурда акьун тавунар арадал къвезва. Дагъустан  къиметлу ва кьетIен жуьреба-жуьре ивиррин макан я. Гьам аялрихъ, гьам чIехибурухъ галазни жуьреба-жуьре хиле­рай чирвилер артухардай, илимдин биней­рин гъавурда твадай кIвалах тухвана кIанда».

Алатай йисан майдиз Дагъустанда агьалийри кьил кутазвай хъсан крарин тереф хуьдай центр майдандиз акъатна. Ада Гражданвилин общество вилик тухуник шериквалзавай коммерциядинбур тушир организацийризни, кьилдин ксаризни финансрин, информациядин, праводин рекьяй куьмек гузва. Къенин йикъалди республикада общественный 3197 организация ава. Абурукай 944 (29,5 процент) диндинбур, 703 жуьреба-жуьребур, 389 фондар, 350 ав­то­номный общественный организацияр я. Абурун чIехи пай Махачкъалада регистрация авунва. Хуьрера иллаки диндиз талукь тешкилатар ава.

Къенепатан сиясатдин ва чкадин самоуправленидин рекьяй РД-дин Кьилин управленидин начальник Наталья Беламирзаевади хабар гайивал, общественный тешкилатриз чпин кар алай хилера кIвалах хъсанарун патал Дагъустандин Кьилин грантар къачудай конкурс тешкилзава. Адаз гиламаз гьазурвал аквазва. Ида НКО-риз ва кьилдин ксариз гражданвилин общественный институтрин кIвалах вилик тухуниз, гьа идалди гьукумдин органриз аквадай хьтин куьмек гуниз таъсирда.

Жемиятдин тешкилатри фикир желбзавай месэлаяр садни кьвед туш. Абурукай сад агьалийрин арада медицинадин, сагъламвал мягькемарунин жигьетдай чирвилер артухардай «Чи тухумдин къуват» проект я.

Проектдин тешкилатчийри чпин вилик­ ихьтин везифаяр эцигнава: агьалияр ракдихъ галаз алакъалу азаррикай ва абурун вилик пад кьадай серенжемрикай хабардар авун, диспансеризациядин менфятлувиликай лугьун; анкетайрин куьмекдалди онкологиядин азар квайди гьа сифте кьилера дуьздал акъудун; регионда кIвалахдай онкологар гьазурун; хизандин сагълам уьмуьр­ тухузвайбурун тежриба гегьеншарунал школь­никар желбун.

Проектдин командади чи шегьерра, хуьрера агьалийривай хабарар кьурла, малум хьана хьи, республикада медицинадин жигьетдай агьалийрихъ галаз тухузвай кIвалах лап зайифди я. Республикадин духтурри алай аямдин аппаратралди лап кIеви азарарни сагъарзавайдакай гзафбуруз хабар авач. Гьавиляй, рекьериз алава пуларни харж ийиз­, азарлуяр маса шегьерриз физва. «Чи тухумдин къуват» проектдин векилриз агьалияр республикадихъ авай мумкинвилерикай хабардар авунин месэла СМИ-рин куьмекни галаз гьялун хъсан аквазва.

Кьиле тухвай ахтармишунри къалурайвал, чи агьалийриз санитариядин, экологиядин, сагълам уьмуьрдин, гьар са касдиз­ талукь законрин ва яшайишдин маса хилерайни авай савадлувал разивализ жедайди туш. «Ихьтин гьалдай экъечIун патал Гражданвилин жемият ва инсандин ­их­тиярар хуьн вилик тухунин рекьяй Советди агьалийри кьил кутазвай хъсан крар артухардай, абуруз куьмек гудай, агьалийрин дердияр, арзаяр гьукумдал агакьардай кIвалахдал гьукумдин органрин, муници­палитетрин об­щественный советарни  желб авун лазим я», — лагьана Сергей Меликова.

Нариман  Ибрагьимов