Урусатди Кавказдин халкьарихъ галаз хуьзвай алакъайрихъ дерин тарих ава. Дагъустандин феодалрин кьилдин мулкар Урусатдик гьеле XVIII асирда экечIна. XIX асирдин эвел кьилера ла­гьай­тIа, Урусатди шаркь патан Кавказда вичин сер­гьятар генани гегьеншарна.

1806-йисуз генерал Глазенап шегьерэгьлийрин куьмекдалди Дербентдиз гьахьна. Гьа и йисуз­ сад-садан гуьгъуьналлаз Бакудин ва Къубадин ханлухарни къачуна. Са тIимил фад, 1803-йисуз, Уру­сат­­ди Джаро-Белокандин, Закаталдин ва Шекидин ханлухрин сагьибвална. И девирдилай Урусатдин кьушунар Дагъустанда гьамишалугъ амукьна. Къубадин Шихали ханди Къазикъумухдин Сурхай хан Кунбутаяхъ галаз санал Къайтагъдин, Вини Табасарандин, Акъушадин, Куьредин ва Самурдин союзрин куьмекдалди чпин аслу туширвал патал дяве гатIунна. Амма 1811-йисуз абурун гьужумрал эхир эцигна. 1812-йисуз Да­гъус­тан Урусатдик тамамвилелди акатна. 1813-йи­суз Гуьлистанда кьиле фейи рахунрин нетижада­ Персияди Дагъустан Урусатдинди тирди хиве кьуна.­

Тарихдин илимда Урусатдик экечIун Дагъустан патал еке хушбахтвал хьана лугьудай фикир ава. Къейдзавайвал, и карди Дагъларин уьлкведиз цивилизациядин дуьньядик акахьдай мумкинвал гана. Илимдин ва техникадин цIийивилери дагъвийрин уьмуьрдани еке чка кьуна…

Мадни башкъа, монголринни татаррин, сефевидрин вахтара хьиз, халкьар терг авунин къурхулувилерик акатзамачир. Бязи регионра лагьай­тIа, чкадин агьалийрин кьадар къвердавай артухни жезвай.

Амма малум тирвал, муьтIуьгъарзавайбуру чпин гъилик акатайбур садрани чпиз барабарбур яз гьисабдач, тамамдиз муьтIуьгъар тавунмаз, илимдинни техникадин агалкьунрик абурун пай кутадач. Анжах михьиз муьтIуьгъарайдалай кьулухъ ахпа абуруз илимдин ракIарар ачухда. Ихьтин гьалар, виринриз хьиз, Урусатдизни хас тир.

Гьа са вахтунда Урусат маса алем, дагъвийрин­ жемиятринни урусрин уьлкведин къурулушар, къайда бязи дуьшуьшра сад-садаз къаршибур тир лугьуз жеда. Урусатди йигин камаралди Кавказда­ чпин къайдайрин тум чукIурзавай. Лагьа­на кIанда хьи, и карди са акьван хъсан нетижайрал гъиз­вачир­.

“Девлетлуярни асуллубур” цIийи гьукумди, виликрай хьиз, телефзавачир. Къарши яз, империядин сердерри абурун тереф хуьзвай, абурун таза несилдин векилар лагьайтIа, гьатта пачагь хуьдай къаравулар яз желбзавай, на лугьуди, абурулай гъейри, пачагь хуьдай мад кас амач…

Жемиятдин жуьреба-жуьре синифар авай феодалрин уьлкве тир Урусатдивай Дагъустанда ва Чечняда асирра арадал атанвай халкьдин де­мократиядин къайдаяр, идара авунин муракаб къурулуш кьабулиз жезвачир. Профессор Юшкова лагьайвал, “хкянавай феодалри” агъавалзавай ханлухар асул гьисабдай Урусатдин жемиятдин къурулушдик акатзавачир. Ханлухрин кьилевайбур Урусатди тайинаруни анра акьалтIай четин гьалар арадал гъизвай. Абур, месела, Абдулла Омарован “Муталиман рикIел хкунра” гегьеншдиз ачухарнава.

Къейд ийин хьи, халкьди хкягъайбур, лазим хьайитIа, халкьдивай тахтунай вегьезни жезвай, амма Урусатдин жидайралди илитIнавайбуру и кьил а кьил авачир куьмек, даях авайвиляй халкьар зулумдик кутазвай, накь азад тир дагъвийриз­ инад кьазвай, чпиз акси акъваззавайбуруз рекьидай зулумарзавай. Генерал Клюки фон Клюгенау­ди са чарче кхьизвайвал, “ДатIана урусри куьмек­завай шамхал Тарковскийдиз халкьдин ажугъдикай кIусни кичIезвач, ада вичин инсанриз зулумар авун давамарзава, са куьнизни килиг тавуна, вичин рехъ тухузва”.

Ихьтин акьалтIай чIуру гьалар империядин во­енный машинди тереф хуьнин нетижада хьун мум­кин тир. А йисарин са чиновникдин рикIел хкунрай малум тирвал, “Куьредин областда хан хуьн патал 4 батальон кьушунар тIимил тир…”.

ЦIийи цивилизацияди эдебдин дибар михьиз чIурнавай. Регъуьвал, акьул-камал виляй вегьенвай. ЧIехи къуллугърал алай офицерри дагъви дишегьлияр чпиз ашнаярвиле къачузвай, гагь-гагь абуруз чпин папарни лугьузвай. Месела, генерал Ермоловахъ абур пуд авай. Халкь авай гьал, санлай къачурла, усалди, кесибди тир.

Виридалайни еке бедбахтвал ам тир хьи, халкь камаллудаказ идара авун квахьзавай. Дуьз рекьин тереф хвена кIанзавайбуруни лап пис крариз рехъ гузвай. Мисал яз, Дагъустанда тIвар-ван авай са алимди ичкидикай вичиз дуст кьунвай. Дуьзгуьн чешне чпи къалурна кIанза­вай бязи алимри мусурманвилин къанунрал амалзавачир. Ибур адетдин инсанар ваъ, Дагъ­ларин уьлкведа маш­гьур­бур тир. Абурун патав вири Да­гъустандай жегьилар чирвилер къачуз къвезвай. Ихьтин шар­тIара халкьдиз гьакъи­къат кьатIуз четин хьанвай.

Яваш-яваш цIийи гьукумди Ислам диндиз талукь адетарни сергьятламишиз гатIун­на. Гила гьаждал фин патал цIийи гьукумдивай чарасуз ихтиярар къачуна кIанзавай.

Урусатди Кавказда ихьтин крариз рехъ гуни гъулгъула арадал гъана. 1817-йисалай гатIунна, вири Дагъустан тирвал халкь къарагъна. Амма 1824-йисуз халкьдин “цIай” аквазвай вири чешмеяр хкадарна. АкI тир хьи, Дагъустан михьиз муь­тIуьгъ хьанвай: Урусатдиз акси экъечI­дай къуват Дагъларин уьлкведа авачир. Вири Ев­ропа гъилик авур Наполеон Урусатди дарбадагъ авурдини дагъвийриз хъсандиз чизвай. 1826-йисуз урусринни персерин арада нубатдин дяве гатIунайла ва Абас-Мирзе Закавказьедиз гьахьай­ла, Урусатди персерин фронт патал са акьван еке къуватар желбнач. Петербургдай рекье тур генерал Паскевича, Урусатдин Кавказда авай кьушунриз регьбервал гуналди, 40 агъзур аскердикай ибарат персерин армия регьятдиз кукI­варна. Идалай гъейри, Нахичевань ва шаркь патан Эрменистан Урусатдик кухтуна.

И вахтунда Дагъустанди, Абас-Мирзедин патай гьар жуьредин теклифар авайтIани, яракь гъиле кьуниз жуьрэтнач. Дуьньядин зурба империйри­ни Урусат магълуб авуникай фикирзавачир. Урусат чIехи государстводиз элкъвенвай. Адан мулкар Германиядилай Америкадив кьван экIя хьанвай.

Дагъустандин ва Чечнядин физ четин дагъла­ра авай районри тухузвай женгериз гьатта оборонадин  метлебдинбурни лугьуз жедачир, абур къачагъвилин гьужумар тир. Гьар гьихьтин хьайи­тIани аксивал авун ивияр экъичуналди акьалтIарзавай.

Ихьтин шартIара майдандиз халкьдиз яракьлу женгиниз эвер гузвай инсан пайда хьана. Ам Нуьзуьр ал-Йарагъи ал-Куьревидин хва Ших-Камалан Исмаил тIвар алай хцин хва Мугьаммад тир. (И делилар шейхдин хва Исмаила кхьенвай Мугьаммад ал-Йараги ал-Куьревидин биография­дай къачунва). Ам Куьре областдин Вини Ярагъдал дидедиз хьана. Хижрадалди ам хайиди тахминан 1186-йис яз гьисабзава (1772-йисан 4-апрелдилай 1773-йисан 24-мартдалди). Адан дах ва чIехи буба хуьруьн имамар тир. Чпин хивевай везифаяр тамамарунилай гъейри, абуру хуьруьнвийриз Исламдин илимрайни чирвилер гузвай. (А чIавуз Мугьаммадан дахдихъ вичин медреса авайни, тахьайтIа, ам сифтегьан классрин мектеб тирни малум туш).

Гележегдин устаз аял чIавалай Аллагьдиз иба­дат авунин ва чирвилер артухарунин шартIара чIе­хи жезвай. Сифтегьан чирвилер бубадивай къачурдалай кьулухъ ада Дагъустандин машгьур алимрин гъилик кIелун давамарна. Ярагъ Мегьамедакай кхьей вирибуру адахъ чирвилерал гьалтайла, я Дагъустанда, я Кавказда барабар кас авачирди, ам хъсанбурукай хъсанди тирди къейднава.

Бедирхан Эскендеров

(КьатI ама)