ЕТИМ ЭМИНАН — 180 ЙИС
Гьар са инсандиз вичин рикI алай кар-кIвалах жеда. Къе чна вичин 180 йис къейдзавай Етим Эминан къазивални, чаз литературадай аквазвайвал, гьеле аял чIавалай ада вичин буба Савзиханахъ галаз санал уьмуьрдин четин суалрай кьил акъудуни арадал гъана.
Мергьяматлувал, юмшагъвал, инсандин язух чIугун, адалатдихъ ялун, ихтиярар гъиле авай гьар са касди абурукай анжах гьахълувилин, мергьяматдин рекье менфят къачун лазим тирди, са шумуд йисуз къазивал авунвай буба Савзиханаз хьиз, гьеле аял чIавалай Эминазни аян тир.
Къе хьтин дуланажагъдин шартIар а чIавуз авачир. Я аялрини, къе хьиз, уьмуьрдин багьа декьикьаяр гьавайда акъудзавачир. Абуруни чпин зегьметдалди са вуч ятIани арадал гъизвай, гадайри — бубайрихъ, рушари — дидейрихъ галаз санал.
Заз инал куь фикирдиз Эминан уьмуьрдай кьве суьрет гъиз кIанзава. Эмин гьеле медресада амаз, яни ада гьеле кIелзамаз, шаир вичин фикирра инсанрин алакъайра къекъведай ва абур адалатдин, мергьяматдин нетижадалди куьтягьдай. Ингье а суьретар.
1.Гатфарихъ элкъвенвайла, Савзихана, Эмин галаз, тум цадай никIиз туьрез хъиядай чкадал бубадинни хцин арада килиг вучтин ихтилат физватIа.
— Я ба, къазиди зегьмет чIугун вуч кар я, ракъур тавуна са лежбер?
— Лежбер лукI туш, адазни вичин кар-кеспи ава. Масадан зегьмет ва я зегьметдин гьакъи жуван хийирдиз я лезги адетри, я шариатди кьабулзавай кар туш.
— Гьахъ я, — рази жезва Эмин, — Хважа эфендидини чаз гьакI лагьанай. Бес къазидивай а кар фекьийривни кавхайрив агакьариз жезвачни?
— Ваъ, — хиве кьазва бубади.
Фикирдик акатзава Эмин…
Савзихан Куьредин хандизни Урус пачагьдин военный администрациядиз табий къази тир. Мажибни адаз пачагьдин хазинадай гузвай…
2.Пабни аялар кьенвай бигерви Абдидиз Рухунай хкай Ифриз кьейи гъуьлуьн стхади вичин кIваляй ахкъудзавай. Ифризаз кIвалерикай пай гузвачир. — “Хъвач жуван бубадин кIвализ”, — лугьузвай.
Хуьруьн кавхадини фекьиди, веси-сала, чар-цIар сагьибдин патай авач лугьуз, Абдидин стха гьахълу яз гьисабзавай. Гьа и агьвалатдикай къази Савзиханаз шикаят ийиз атанай Ифриз. И гьалдикай шехьиз-шехьиз ахъайзавай тегьер акурла, “Бес адетар! Чи бубайрин адетар! — саки гьарай акъатна Эминай. Абур низ я? Ни кьиле тухун лазим я? КIеве авайдаз куьмек гун, хатур-гьуьрмет инсанрин арада тун, гьакъикъат кIан хьун — бес ибур тушни халкьдин кьилевайбурун къуллугърин везифаяр!?.. Ба, чан ба, зунни къвен ман а суддиз, ваъ лугьумир”.
— Ваз и дуьньядал яшамиш жез четин жеда, хва. Чарадахъ рикI кудайдан хурал хер жеда лугьуда, ви хурални хер алаз аквазва заз.
— Айиб авач, ба, заз чи ханаринни, фекьийринни, кавхайринни азгъун инсанрин рикIериз, абурун хиялриз килигиз ва абур ажуз инсанриз акI килигунин делилар чириз кIанзава. Гьа им уьмуьрдин макьсадни я.
— Тухуда хва, тухуда. Жегьил чIавуз зунни вун хьтинди тир… Гила, — са тIимил энгел хьана, — зун девирди таптагъарнава, — хълагьна Савзихана.
Эхь, дугъриданни, инсанар, нуфузлу ксар, къуй абур гьа са чеб алай гъвечIи чкайрал машгьурбур хьуй, гьар сад са философ я вичин девирдин.
Фикир це Савзиханан гафариз: “Ваз и дуьньядал яшамиш жез четин жеда”, “Чарадахъ рикI кудайдан рикIел хер жеда”, “Зун девирди таптагъарна…”
Фикир це Эминан гафаризни: “Айиб авач, ба, заз азгъун инсанрин рикIериз килигиз, абур ахьтинбур хьунин делилар чириз кIанзава…”
Ни лугьуда ибур философрин фикирар туш? Ни лугьуда Эмин философ тушир?
* * *
Етим Эмин, халкьдихъ жуван
Шехьна даим — аквазва вун.
Хайи хуьряй, кьейи сурай
Несилривни рахазва вун:
“Садбуру садбурал
Из чIуру хиял,
Терг ийиз гьалал,
Гьарам незава…
(“Пагь, чи уьмуьрар” шиирдай).
* * *
Чна, шаир, ви шиирар
Къени хушдиз кIелзава.
Аннамишиз дуьз девирар,
Гележегдал гелзава.
Абдулашим Гьажимурадов
