«Газпром» ПАО-дин делилралди, 2020-йисан 1-январдалди Россиядин май­данар газламишунин дережа, санлай къачурла, 70,1 процентдиз барабар тир. Кьилди къачуртIа, уьлкведин шегьерра и делилди — 73 процент, хуьруьн чкайра 61,8 процент тешкилзавай.

Гьа са вахтунда  Дагъустанда­, 2020-йисан 1-январь алукьдалди,  89,5 процент мулкарив (шегьер­ра – 93,7%, хуьруьн чкайра – 76,7%) тIебии газ агакьнавай. Мад са кье­тIенвал ам я хьи, республикада хуьрер ва шегьерар газламишунин­ месэла уьлкведин са кьадар  маса регионрилай фадни башламишна. Дагъустан АССР-дин ми­нистррин советдин 1990-йисан 23-февралдин къарардай малум­ жезвайвал­, гегьенш майданра и кIвалах 1990-йисалай кьиле тухвана. Документда къейднавайвал, «Рес­пуб­ликадин халкьдин ма­йишат­ тIе­бии газ ишлемишуналди газламишунин­ рекье гегьенш мумкинвилер магистралдин «Моздок – Къазиме­гьа­мед» ва «Макат – Кеферпатан Кавказ» газопроводар ишлемишиз башла­мишунихъ галаз алакъа­лу яз ачух жезва». Кар анал ала хьи,  тек са предложенида гьакьза­вай и гафа­рин деринда неинки са республикадин, гьакI уьлкведин та­­рихдани кваз вичин къастунин кIевивилелди дегишвилер тунал гъайи, кьилинди – чун, яни гьар са да­гъустанви патал еке къуллугъ кьилиз акъудай, газламишунин кIва­лахдин кьиле­ акъвазай касдин –  Насрутдин Ильмутдинович Насрутдинован муракаб уьмуьр ва кьисмет ава. Жемятдин баркалладин алхишрик кваз яшамиш жезвай адан къе 90 йис  тамам жезва.

Суалдиз жаваб

Лугьудайвал, еке затI анжах яр­­гъалай аквада, инсанрин крариз­ тамамдаказ къимет гун патал­ ла­гьайтIа, йисар алатун лазим я. Тарихдин вакъиайривай яргъа  хьунивай чна абуру чи уьмуьрда кьазвай чка кьатIунзава. Гьа ихьтин, яни са халкь ваъ,  респуб­ли­ка­дин вири жемят патал важиб­лу вакъиайрикай сад тIебии газ иш­лемишиз башламишун хьана – къе чавай ам галачиз жуван уьмуьр фикирдиз гъиз жедач! Я хизандин, я хсуси маса месэлаяр вилик кутун тавур, на лугьуди, анжах тек са макьсад патал и дуьньядиз атай Нас­рутдин Насрутдинов  вичин фикир кьилиз акъудун патал­ датIана женг чIугуниз мажбур хьана. И женгинин нетижа къе саки­ гьар са дагъустанвидин кIвале ава.

Ватандин ЧIехи дяведин залан­ йисара, диде-буба патав гвачир­ гъвечIи гада бадедин къаюм­ви­лик квайла, адан хиве авай кIва­лахрикай сад гьар юкъуз, тарсарилай гуьгъуьниз кIарасар гъиз фин тир. Зайиф, тухдалди тIуьн жагъин тийизвай аялар ва жаванар, цIамарихъ, кьурай хилерихъ къекъвез, яргъара авай  тамариз физвай. Гьа и рекьера я жеди адан кьиле сифте сеферда фикир пайда хьайиди: кIвале датIана чими хьун патал вуч ийин? Яваш-яваш и фикир эрзиман мураддиз эл­къвена.  1948-йисуз хайи хуьре 7 йисан мектеб акьалтIарна, Насрутдин Избербашдин нафтIадин мяденда зегьмет чIугвазвайбурун городокда авай школа-интернатдик экечIзава. Гьа ина адаз сифте сеферда  цавуз хкаж жезвай гужлу ялавар — иесивал ийиз тежезвай (гьатта манийвалзавай) тIебии газ­­дин гьайбатар аквазва. «РикIел алама, зун а чIавуз,  суьгьуьрда тунвайди хьиз, вил алуд тежез, са кьадар вахт  хьанай. Гьа и   легьзеда зун гъавурдани гьатна – ингье зи суалдиз жаваб!..» — суьгьбетзава Н.Насрутдинова.

КIвалах башламишна

Макьсаддал тIвар эцигнавай. КIанза­майди ам гьакъикъатдиз эл­къуьрун тир.  Гьа икI, 1951-йисуз­ Насрутдин Грозныйдин Зегьметдин Яру Пайдах орден авай  наф­тIа­дин институтдик экечIзава, студентвилин  гьатта сифте йикъарилай башламишна, муаллимар кIевера твазва: нафт хкуддайла, акъатзавай тIебии газ хийирлудаказ гьикI ишлемишиз жеда? Жаваб яз, абуру нефтехимиядин мумкинвилери­кай суьгьбетарзавай, газ кун пул кунихъ галаз гекъигзавай, амма яшайишда ишлемишун акьалтIай хаталу кар яз гьисабзавай.

Институт акьалтIарайдалай кьу­лухъ хайи райондиз хтай ада Манасдин «Сельхозтехникада» кIва­­лахиз башламишзава. Респуб­ликадин ва уьлкведин производстводин  кIватIалрин  кьиле авайбуруз чарар кхьизва, вич гьабурун патав физва, абуруз райондиз атун теклифзава, анжах са тIалабун аваз: Манас поселок газламишунин месэладиз килигун патал. Амма «хаталу я», «менфятлу туш» лугьуз хьанай. Гьатта проект гьазурунивни са касни эгечIзавач. ТIебии газ турбайрай ракъурун лап хаталу кар яз гьисабзавай, гележегдин планар вири баллонра ва я еке чанахра (газгольдер) авай  газдихъ галаз алакъалу ийизвай.

И вахтунда газдин месэла вилик физвачиртIани, хуьруьн­ майи­шатдин карханада акваз-акваз агал­кьунар жезвай – Н.Нас­рут­­ди­но­ва регьбервал гузвай кар­ханада гъилелди ийизвай кIва­лахар механизмламишунин рекье агалкьунар жез башламишна. Са куьруь вахтунда производствода инсанрин зегьмет кьезилардай цIийи къайдаяр ишлемишиз эгечIна: алафар­ пардалди хъуьтуьларун, гьажибугъдаяр цадай, техил кIватI хъийи­дай, тевлеяр михьдай маши­нар. ЦIийи технологияр неинки­ проектировщикрин, гьакI Нас­рут­дин Ильмутдиновичан фикирдани арадал къвезвай. И вахтунда­ ам Манасда тракторар акъуд­дай завод эцигунин еке месэладини­ вичел чIугуна. Амма 1967-йисалай Н.И.Насрутдинов Ленинский (Къарабудахкент райондин) райис­пол­комдин председателвиле­ хкязава. Гьа са вахтунда ам  инженер-нефтяник Микаил Юсуповахъ (гуь­гъуьнлай – КПСС-дин Избербашдин горкомдин 1-секретарь, ДАССР-дин ЖКХ-дин министр). Ада лагьайтIа, Краснодардин крайдин нафтIадин мяденра­ кIвалахай амадагрихъ – Василий­ Динковахъ ва Александр Гудзахъ (и чIавуз абуру СССР-дин газдин промышленностдин минис­тер­­­ствода кIвалахзавай) галаз­ танишарзава. ЦIийи къуллугъди (цIийи мумкинвилери) ам мад ри­кIе авай макьсаддиз мукьва ийизва. В.Динкован куьмекдалди АГРС ва кьве отвод эцигун патал Мингазпромдай ихтияр къачуз алакьна. Амма газдин хилен эцигунрин сирер чидай карханаяр рес­публикадай жагъанач. Нетижада­ га­зопровод-отвод туькIуьрун патал­ Моздокдин ПМК желбна – эцигза­вайди неинки республикада, гьакI­ни вири уьлкведа  сад лагьайди тир агъуз давленидин сеть тир.  Паталай атанвай пешекарриз куьмек яз, Какашура хуьруьн колхозчияр, Къарабудахкент райондин карханайрин къуллугъчияр къвезвай.

«КIвалахда акъвазунриз рехъ тагун­ патал чна вири крар ийиз­вай – гьатта Моздокдин ПМК-дин­ сварщикриз мажибарни кваз колхоздин тIварцIелай гузвай», — рикIел хкизва Н.Насрутдинова. Гьа икI, умуми­ къуватралди са куьруь вахтунда­ Дагъустанда АГРС (автоматламиш­навай газ пайдай­ станция) ва кьве газопровод-от­вод эцигиз ва ишлемишиз вахкуз алакьна – абуру тIебии газ райондин са кьадар хуьрерив агакьарна. Гьа икI, Н.Насрутдинова тек са Дагъустандин  ваъ, вири уьлкведин тарихда цIийи кардик кьил кутуна — агъуз давленидин тIебии газ кIвалериз, карханайриз тухунин кIва­лах башламишна.

Гегьенш камар

Идалай кьулухъ Н.Насрутди­нован зегьметдин рекье гзаф агал­кьунар хьана, ада регион­ па­тал цIийибур тир карханаяр­, идараяр арадал гъана. Гьина­ кIва­лахиз хьайитIани, виринра­ адахъ агалкьунар авай. Амма асул фикир гьамиша рикIел хуьзвай – инсанриз чимивал ва къулайвал гун. Адан куьмекдалди цIийи мек­тебар эцигзавай, рекьер  туькIуьр­завай.  Мадни еке хийир ада  Да­гъустандин газдалди таъминарзавай сад лагьай карханадин регьбер тирла гана.

1984-1992-йисара Насрутдинован регьбервилик кваз проектарни гьазурна, эцигунрин кIвалахарни  авуна, 350 км газдин тур­ба­яр-от­водар ва 22 АГРС ишлемишиз вахкана. Сифте сеферда яз, тIебии газдалди­  Хасавюрт,  Къизляр, Но­гъай, Тарумовский, Бабаюрт,  Хасавюрт, Новолак,  Казбек,  Къаякент, Къайтагъ, Хив, Кьасумхуьруьн, Мегьарамдхуьруьн районар газламишунин техни­ческий мумкинвал таъминариз алакьна. Буйнакскдин  ва  Дербент районра газдалди таъминардай алава чешмеяр арадал гъана.

Четинвилерихъай ва манийвилерихъай ки­чIе тахьана, Нас­рутдин Насрутдинова Дагъустанда сад лагьай магистралдин газопроводрин линейный производст­водин управление (ЛПУМГ) арадал гъана ва ам адан кьиле акъвазна. И карда адаз манийвалдайбурни гзаф авай. ЦIийи идара вични лап гъвечIиди тир. Амма гележегдин мумкинвилер якъиндаказ аквазвай, адаз республика тIебии газдалди таъминарунин  кIвалах вилик тухун патал им  авай тек са мумкинвал тирди чизвай. И управленидин бинедаллаз 1992-йисуз «Газпром» концерндин къурулушдик кутур государстводин «Дагес­тангазпром» кархана арадал гъана. Нетижада 90-йисарин эхирдал­ди респуб­ликада виш километрий­ралди цIийи газопроводар-от­во­дар, хуьрерин къенепатан ва къе­цепатан сетар пайда хьана. ТIе­бии газ  рес­публикадин агъзурралди агьалийрин кIвалерив агакьна. И рекье Н.Насрутдинова хаталу камар­ къачур дуьшуьшарни тIимил тушир­я, ам неинки къуллугъдикай, гьатта азадвиликай магьрум хьунин­ мумкинвал екеди тир.  Амма, вахт алатайла, и къараррин къенивал ва важиблувал якъин хьана. Ихтилат  магистралдин «Моздок – Къазимегьамед» турбадик Да­гъустан Рес­публика кутуникай физва. Про­ект­дихъ галаз таниш хьайидалай кьулухъ адаз еке гьахъсузвилиз рехъ ганвайди акуна – магистралдин газопроводдин Дагъустандин мулкунилай физвай участокда республика патал газдин турбаяр фикирда кьунвачир – ам анжах Закавказьедин пуд республика патал чIугвазвай. И кардиз рехъ гана виже къвезвачир. Чарар-цIарар кхьиналди месэла гьялиз тахьайдалай кьулухъ эцигунрин кIвалахар худда кьиле тухузвай 1982-йисуз Насрутдинова  государстводин комиссиядин актунал къул чIугуникай («саботаж») кьил  къакъудна. Адан къаст эцигунарзавайбур Дагъустандиз газ чара авуниз мажбурун тир.  Нетижа  хъсанди хьана, адан тереф чпин мулкунилай  газдин турба тухузвай вири районрин регьберри хвена ва генпудратчи 9 чкадилай кранар-отводар галкIуруниз мажбур хьана.

Уьлкве патал акьалтIай четинбур тир 90-йисара «Дагестангазпромдин» коллективдилай регионда неинки газдалди таъминардай къурулуш хуьз, теракт­ри зарар ганвай объектар арадал хкиз,  агьалияр дурумлудаказ газдалди таъминариз алакьна, ам гьакIни дагъус­танвийрин яша­йиш­дин шар­тIар хъсанарун патал гьар жуьре­ маса крарални машгъул хьана­. 1990-йисарин юкьвара, республи­када заводар ва фабрикаяр, жуьреба-жуьре маса карханаяр михьиз  агал жезвай девирда, «Дагес­тан­газпром» карха­нада 5000-далай гзаф ксари кIвалахзавай.

Чечен Республикада законсуз­ тешкилатар тергунихъ элкъуьр­на­вай военный серенжемдин вах­тунда, 1995-2000-йиса­ра,  атIан­вай газдин алакъаяр­ гуьнгуьна­ хтунин теклифни Н.Нас­рутди­но­валай атана. ЮФО-да Россиядин Президентдин Тамам векилвилер ганвайдан патав арадал гъанвай Координациядин советдин ва кудай шейининни энергетикадин комплексдин комиссиядин член яз, Насрутдин Ильмутдиновича Чечен Респуб­ликадин газотранспортдин къурулуш арадал хкунин карда активнидаказ иштиракна. «Газпром» ОАО-дин регьбер Рэм Вяхиреван разивал къачуналди, «Дагестангазпром» карханадин куьмекдалди къунши рес­публикадин Шелковской районда­ газламишунин кIвалахар кьиле тухвана.

Н.Насрутдинован фикирдик Кас­пий гьуьлел нафт ва газ  хкудунин ва гьялунин кIвалах  гегьеншдаказ арадал гъун квай. Ида рес­публикадин экономика мягькемардай.  Амма, малум тир четинвилер себеб яз, фикир кьилиз акъудиз хьанач.

Къенин юкъуз тIебии газ  дагъдин са кьадар хуьреривни кваз агакьнава. И кIвалах алай вахтундани давам жезва. Са шакни алачиз, Н.Насрутдинован къастунин кIевивилин, залан шартIарал рази тахьунин, ада гьамиша халкьдин, зегьметчи жемятдин къулайвилерикай фикирунин  нетижа яз.

«Дагъустандин халкьдин игит»  тIварцIиз лайихлу хьанвай Нас­рутдин Ильмутдинович Насрутдиноваз  къе чна юбилей мубаракзава ва вичин рикI хьтин чими  алхишар ийиз кIанзава.

Амина Муслимова