Чи халкьдиз вири вахтара амална кIан­завай хъсан адетар пара ава. Абурукай­ сад кIвалин-йикъан иеси хьун я. Улу-бу­байрилай атанвайвал, гьар са эркекда вичин хизан патал кIвал эцигун лазим тир. Уьмуьрдин, яшайишдин истемишун, везифа яз гьисабзавай и важиблу кардик хуьруьн жемятдини вичин пай кутадай. КIвалер эцигзавайдаз гьарда вичелай алакьдай куьмек гудай. Фад эцигна, куьтягьун патал мелер тешкилдай. Им адет тир. Гьавиляй чи хуьрера кIвал авачирди гьатдачир.

Гилани гьакI я. Амма инсанар шегьерриз акъатуникди адетдик цIийивилер, девирдин лишанар акатнава. Жегьилар шегьерриз ахмиш жезва. Хуьре кIвалер эцигуникайни кьил къакъудзава. Шегьерда кIвалин-къан иеси хьунни регьят месэла туш. Хизан кутунвай жегьил хейлин четинвилера гьатзава. Абур кIвалер ужуз къиметдай гьатдай рекьерихъ къекъвезва. Ихьтин вахтунда лутуйрални, фендигаррални ацалтзава.

Идан гьакъиндай Дагъустан Республикадин Кьил Сергей Меликова ачух  эфирда, агьалийрин суалриз жавабар гудайла, мад сеферда кIвалер эцигзавайбурни, абур маса къачузвайбурни и месэладив закондин сергьятра аваз эгечIун лазим тирдакай лагьана.

Гьа са вахтунда ада рикIел хкана: «2018-йисалай Россияда ЖСК-яр (яшайиш­динни эцигунрин кооперативар) амайди­ туш. Талукь закондалди яшайишдин кIва­лер эцигун патал пулар кIватIунални эхир эцигнава. Амма Дагъустандикай икI лугьуз­ жедач. Ина вири законсузвилелди кIвал эцигдай чилин участок къачунилай башламиш жезва. Проектда 7 мертебадин кIва­лерикай ихтилат физватIани, 12 мертебайрин кIвалер хкажзава. Идални бес тахьана, винел мансардаярни эцигзава. Нетижада кIвалер эхцигзавай намуссуз ксарин ва абурун далудихъ галайбурун жибинар пуларив ацIузава. Законсуз эцигунар себеб яз, чи агьалийриз зиян хкатзава».

Ихьтин законсуз крарал эхир эцигун патал 2020-йисуз РД-дин гьукуматдин къвалав махсус комиссия тешкилна. Москвадин пешекарарни галаз кьиле тухвай ахтармишунри анжах са Махачкъалада законсузвилелди эцигнавай гзаф квартирайрикай ибарат 457 кIвал майдандиз акъудна.

Фикирдиз гъваш, кIвалерин иесияр жеда лугьуз гьазур хьанвай гьикьван агьалийрин рикIер тIар хьанатIа. Гьасятда ванер-сесер акъатна эхир кIвалер чукIур хъийида лугьудай. Зегьмет чIугваз, кIватIнавай пул кирида кьунвай кIвалера  яшамиш жезвай чпиз ва я веледриз хсуси кIвалер хьун патал эцигунрин компанийрал, фирмайрал ихтибарна. Гила лагьайтIа, законрилай кам яна, хкажнавай кIвалер гъиле гьатдатIани чидач. Гзаф инсанар, гьикIдатIа лугьуз, вуч ийидатIа чин тийиз амукьна. Садбур майданрални экъечIна. Социальный сетра чпин наразивал къалурзавайбурни хьана. Са рахунни алач, гьал лап чIуруди тир. Инсанар  пуларикай, кIвалерикай магьрум жезвай. Гьелбетда, республикадин гьукуматди­ ихьтин зиянлу кардиз рехъ ганач. Ачух эфирда РД-дин Кьил Сергей Меликова мад сеферда и месэладин патахъай малумарна.

«Законсузвилелди эцигнавай кIвалерай агьалияр ахкъудунин терефдарар туш чун. Технический истемишунриз, ремонтдин герек кIвалахар хъувуна, къайдадиз  хкана, вири шартIариз жаваб гузвай гьалдиз хканвай кIвалер, гьикьван абур шегьердин къамат  чIурдайвал кубутвилелди, эйбежервилелди эцигнаватIани, гьа авайвал амукьда. Гьукуматдин органри еке  кIвалах тухузва. Законрилай кам яна, эцигнавай кIвалерикай 200 кIвал нормативный гьалдиз хканва. Муракаб и кIвалах мадни давам жезва. Чи агьалиярни секинариз кIанзава: массовый къайдада квартирайрай садни акъуддач».

Ачух эфирда меркездин Эльза Ибрагьимовадин куьчеда яшамиш жезвай И.Ас­керова чпин цIийи кьакьан кIвалер газдалди таъминарнавайдакай, амма счетчикар регистрация тавунвайдакай ва, законсузвилелди квартира газдик кутурла, чеб участковыйди жерме ийизвайдакай шикаятна. Ихьтин татугай гьалда меркездин Хивский, Мегьарамдхуьруьн, Мекегинский ва маса куьчейра хкажнавай цIийи кьакьан кIвалера яшамиш жезвай  агьалиярни ава.

И.Аскерован ва коммунальный месэлайриз талукь суалриз жаваб гудайла, региондин регьберди лагьана: «Чина эцигунрин хел ва гьакI яшайишдин кIвалер ишлемишунин, абуруз къуллугъ авунин кIвалахни гъиляй вегьенва. Им цIийи кIвалеризни, фадлай авай гзаф квартирайрин кIвалер бинедилай ремонт авунизни талукь я. Чун ва гьукумат, и кIвалах гьикьван четинди ятIани, и карда къайда тваз алахънава. Участковыйди ихтияр авачиз квартира газдик кутунай иеси жерме ийизва. Са патахъай, са ни ятIани ихьтин татугай гьал арадал гъунай инсанар тахсирлу туш. Муькуь патахъай­, законсузвилелди газдик ва я электроэнергиядик кIвалер кутуни бедбахтвилин дуьшуьш­рални гъун мумкин я. Алай йисуз чаз Хасавюртда, Дербентда газдихъ галаз алакъалу хьайи хъиткьинарунар акуна. Гьайиф хьи, бязи дуьшуьшра инсанарни телеф хьана. Ихьтин важиблу крар, гьелбетда, са документдал къул чIугуналди, къастуналди къарар акъудуналди туькIуьриз жедайди туш. Гьар са кIвализ ва я маса объектдиз талукь месэладиз, вири терефар ахтармишдайвал, кьилди-кьилди килигна кIанда. Гьукуматди гьа и жуьреда кIвалахни ийизва».

Къалп, тапан документралди, законсуз­даказ республикада гзаф квартирайрин кьа­кьан кIвалер эцигуник чпин пай кутур агьалияр (дольщикар) алдатмишай, еке пулар гваз катай ЖСК-рин башчиярни хьана. Вишералди чи инсанар къайдаяр хуьдай органриз арзаяр гуниз мажбур хьана. Намуссуз ксари гилани чи инсанар алдатмишзава. ИкI тахьун патал гьукуматди талукь законар кьабулнава ва агьалийриз яшайишдин кIвалерин иесияр хьунин карда куьмек гун патал ипотека кардик кутунва.

Къейд авун лазим я хьи, ипотекаярни са шумуд жуьре ава: «Кьезилвилин ипотека», «Хуьруьн ипотека», «Яшайишдин (социальный) ипотека», «Жегьил хизанрин ипотека»…

Муьжуьд процент алай кьезилвилин ипотека кIвалер къачун патал куьмек  гузвай­ кредитдин хийирлу программайрикай сад я. Къейд авун лазим я хьи, и жуьредин кредит файдада цIийи кIвалерай квартираяр къачузвайбурув вугузва.

Россиядин гьар са агьалидивай кьезилвилин ипотекадикай менфят къачуз жеда. Сифтедай кредит 6,5 процент алаз вугузвай. 2021-йисан июлдиз — 7 процент, 2022-йисан мартдилай 12 процент алаз. Им­ни уьлкведа экономикадин жигьетдай кьиле фейи дегишвилерихъ галаз алакъалу я. Банкари кIвал къачун патал 30 йисан муддатда 6 миллион манатдин кредит вугузва. И кьадар пулунин иеси хьун патал муьштеридин гъиле квартирадихъ гузвай къиметдин 15 процент пул (взнос) хьана кIанзава.  Кьезилвилин  ипотекадин программадикай яш тамам хьанвай (18 йисалай виниз) гьар са агьалидивай менфят къачуз жеда.

Кьезилвал авай ипотекадин кредитар са шумуд банкди вугузва, анжах винел эхцигзавай процентар садбур туш. «Уралсибди»­, «Абсолют Банкди» — 7,99, «Россельхоз­банк­ди» — 7,15, «Совкомбанкди» — 6,34, «Банк Дом-ди» — 6,2 процентар алаз. Аялар галай хизанриз кьезилвал гунин мураддалди­ банкари процентдин кьадарар 5,5 — 4,34 ре­къем­рал ахвуднава.

2020-йисалай Дагъустанда «Хуьруьн  ипо­тека» кардик ква. Ам анжах хуьрера яшамиш жезвай агьалийриз талукь я. Адан макьсад республикадин агьалияр такьат акакьдай ва къулай кIвалералди таъминарун я. И программадин сергьятра аваз агъа кIанин процент алай кредитдин куьмекдалди кIвалер маса къачуз жеда. Ипотекадиз талукь  документар «Россельхозбанк» АО-дин региондин филиалда туькIуьриз жеда. Банкдай 6 млн. манат кредит 25 йисан муддатда  вугузва, 2,7-3 процент алаз. Ихьтин гъвечIи процентар алай кредитар муьштериди (заемщик) вич ва вичин сагъламвал страховатунин патахъай икьрар кутIунайтIа, вугузва. Банкди эцигзавай базардин ва кьезилвилин ставкайрин арада амукьзавай тафават государстводин субсидияр гуналди арадай акъудзава. Кьезилвилин кредит анжах са сеферда къачуз жеда.

«Хуьруьн ипотека» программадин умуми шартIаралди кредитдихъ хуьре эцигна вад йис тахьанвай ва чилин участокни галай кIвал, 5 мертебадилай кьакьан тушир кIвалерай квартира къачуз, эцигунардай  организациядихъ галаз икьрар кутIунна, 2 йисан муддатда кIвал эцигиз жеда. «Хуьруьн ипотекадин» кредит къачун патал кIва­лерин къиметдин 10 процент сифтегьан взносдин пул жувахъ хьун герек я. Къачузвай ва эцигзавай кIвалерни РД-дин хуьруьн майишатдин ва суьрсетдин министерст­водин сиягьдик кутунвай районра авайбур хьун лазим я. 2023-йисуз Дагъустанда хуьруьн ипотека 0,1 процент винел алаз вугузва. Идакай Ахцегь ва Мегьарамдхуьруьн районрин агьалийривай менфят къачуз жеда. Хуьруьн ипотекадин кредит анжах «Россельхозбанкдай» ва  «Сбербанкдай» къачуз жеда.

Яшайишдин ипотекани ава. Ам 2023- 2024-йисара 30 йисан муддатда кесиб, агьвал авачир хизандивай 0,1 процент винел алаз къачуз жеда. ГьакIни кIвалер авачирбурувай «Хизандин ипотека», «Государст­водин патайни куьмекзавай гзаф аялар авай хизанрин ипотека» программайрик экечIна, яшайишдин кIвалерин месэла гьялиз жеда. Фендигаррин, лутуйрин хурук акатдалди, государстводи гузвай мумкин­вилерикай, куьмекдикай менфят къачун хийирлу я.

Нариман Ибрагьимов