Чи уьлкведа ва гьакI Дагъустан Республикадани гражданвилин жемият (общество) арадал гъун патал гьам государстводин органар, гьамни жемиятдин къурулушар алахъна ва, санлай къачурла, ам кардик акатнаватIани, гьял хъувуна кIанзавай месэлаярни тIимил туш.
Гражданвилин жемият. И гафарин гъавурда гьикI акьуна кIанзава? Адан бинеда вуч ава? Ада жемиятдиз – зазни ваз ва чи уьлкведин миллионралди агьалийриз вуч гузва?
Гьукуматда кардик квай къанунрин ва Конституциядин статьяйрин бинедаллаз гражданвилин жемиятдихъ кар алай са шумуд диб (принцип) ава. Ихтияррин ва азадвилерин жигьетдай – барабарвал. Инсандин ихтиярар ва азадвилер юридический рекьяй хуьнин заминвал. Экономикадин гьисабдай гьар сада аслу туширвал гьиссун. Агьалийриз чпин итижриз, пешекарвилиз килигна къанунди заминвал ганвай аслу тушир жемиятдин кIватIалар тешкилдай мумкинвал гун. СМИ-рин хилер тешкилдай азадвал гун. Илим, культура, образование вилик тухунин, агьалийриз тербия гунин карда герек материалралди ва маса шартIаралди таъминарун. Государстводин ва гражданвилин жемиятдин арада пайгар гьалар жедай ва гражданвилин жемиятдин хатасузвал таъминардай механизмаяр ишлемишун.
Инал гъанвай дибриз килигайла, лугьуз жеда хьи, республикада гражданвилин жемият арадал атанва. Агьалийри Конституцияди заминламишнавай ихтияррикай, азадвилерикай менфят къачузва. Гьар сада вичин пешедиз, алакьунриз, мумкинвилериз килигна зегьмет чIугвазва. Республикада СМИ-рин аслу тушир изданиярни, телеканаларни, жемиятдин цIудралди кIватIаларни, тешкилатарни ава. Гьукумдин органрихъ галаз кIвалахзавай, жемиятдин теклифрин, истемишунрин тереф хуьзвай жемиятдин палатани кардик кваз 15 йис хьанва. Республикадин вири майданра пайгар, ислягьвилин, меслятвилин гьалар хуьн патал ада тухузвай кIвалах важиблуди ва къейд авуниз лайихлуди я.
Эгер алатай 2022-йисакай рахайтIа, ОП-ди (общественная палата) республикадин агьалияр патал лап герек ва кар алай месэлаяр веревирд авун, талукь серенжемар кьабулун патал 13 заседание тухвана, гьа гьисабдай яз 3 — чкайрал фена, районра ва Каспийск шегьерда.
ОП-диз датIана агьалийрилай арзаяр, теклифар къвезва. Куьмек герекбурни тIимил туш. Гьар са чарчихъ, арзадихъ галаз мукьувай таниш жезва, умуми заседанийрал веревирд ийизва ва лазим серенжемарни кьабулзава. ИкI, атай чарарикай, арзайрикай 23 — РД-дин Гьукуматдиз, министерствойриз, идарайриз, 28 — РД-дин Халкьдин Собранидиз, 72 — шегьеррин ва районрин администрацийриз, 44 — РД-дин Кьилин ва Гьукуматдин Администрациядиз рекье туна.
Жемиятдин палатада килигай къенин йикъахъ галаз алакъалу месэлайрикай сад «Дагъустан Республикадин дагълух районар яшайишдинни экономикадин рекьяй вилик тухун» республикадин государстводин программа уьмуьрдиз кечирмишуниз талукьди хьана.
Дагълух хуьрера агьалияр кIеве твазвай месэлайрикай сад, авайвал лагьайтIа, кьилинди, зегьметдиз къабил инсанар кIвалахдалди таъминарун я. Чкайрал промышленностдин карханаяр, фирмаяр, маса тешкилатар авачирла, дагъдин туризм гегьеншардай шартIар тешкилунихъ хъсан нетижаяр жезва. Ида хейлин ксариз кIвалахдай чкаяр арадал гъизва.
Жемиятдин палатадин членрини республикада дагъдин туризм вилик тухунин тереф хвена ва и рекьяй ишлемишзавай тежриба менфятлуди яз гьисабна. Яни, карчиди, инвесторди сифтедай туризмдин объект, адан бинедал рекьер ва маса инфраструктура арадал гъизва, ахпа ада харжнавай такьатрин 50 процент пул эвез хъийизва. Россиядин туризмдин министерстводин теклифдалди кардик кутунвай и къайдадикай дагъустанвийрини менфят къачузва ва дагълух хуьрера туризмдин объектар эцигзава, цIудралди бейкарар кIвалахдалди таъминарзава. И къайда гегьеншарунин мураддалди жемиятдин палатади инвесторрихъ галаз кIвалах тухузва.
Республикада гатфариз ва зулуз сечкияр кьиле фидайла жемиятдин палатадин членри еке жавабдарвал гьиссзава. ГьикI хьи, гуьзчивалдайбур (наблюдатели) яз абуру сечкидин участокра сес гун къанундин сергьятра аваз тухун патал чпиз къанунди ганвай вири ихтияррикай менфят къачузва. Идалайни гъейри, жемиятдин палатадин векилри министерствойра, идарайра тешкилзавай конкурсрин комиссийра иштиракзава.
Жемиятдин палатаяр, советар саки вири муниципалитетрани кардик ква. Абуруз жуьреба-жуьре рекьерай куьмек гунни ОП-ди вичин хивез къачунва.
РД-дин ОП-дин векилри важиблу са вакъиани чпин иштираквал авачиз тазвач. Республика тIугъвалдин къармахра гьатнавайла, Украинада Донбассдин мулкар миллетбазрикай азад авун патал дяведин махсус серенжемдив эгечIайла абуру мергьяматлувилин «Инсан», «Михьи рикI», «Вири санал» фондарихъ галаз гуманитарный куьмек гуник аквадай хьтин пай кутуна. Палатада тади куьмекдин линия ачухнавай ва адан куьмекдалди игьтияж авай, зенг авур гьар садан тIалабун кьилиз акъудзавай.
Гьа и ва хъсан маса крарай РФ-дин жемиятдин палатади РД-дин ОП-диз вижевай къимет гана. Республикадин палатади уьлкведин 89 региондин арада къанунрин проектар туькIуьрунай 3-чка кьуна. Палатадин делегация миллетрин рекьяй федеральный агентстводин чIехибурухъ галаз гуьруьшмиш хьана ва милли чIалар, адетар, культура хуьниз талукь месэлаяр веревирдна.
Палатада республикадин саки вири хилерихъ галаз алакъалу жемиятдин комиссияр кардик ква. Виридан тахьайтIани, бязибурун тIварар кьан: гражданвилин жемият вилик тухунин ва миллетрин, динэгьлийрин арада пайгарвилин гьалар тунин рекьяй; илимдин, культурадин, образованидин рекьяй; экономикадин сиясатдин, АПК вилик тухунин рекьяй; жегьилрин крарин, спортдин, гуьгьуьллубурун ва ватанпересвилин тербия гунин рекьяй; здравоохраненидин ва яшайишдин сиясатдин рекьяй… Комиссийри чпиз талукь хилерин месэлаяр гьялуник виле акьадай хьтин пай кутазва.
Мисал яз, ОП-ди республикада чара жезвай жегьил хизанар артух жезвайдал фикир желбна. И месэладиз талукь яз элкъвей стол кIватIна. Пешекарри малумарайвал, 2023-йисан 7 вацра цIийиз арадал гъайи хизанрив гекъигайла, чара хьайибур 2 сеферда гзаф я. Ихьтин гьалдин себеб вуч я? Дагъустан, санлай къачурла, хизандин диб, битаввал, сагъвал хуьзвай республика яз гьисабзавайди я. Амма рекъемар гьич кутугайбур туш. Вучиз икI жезва? Столдихъ кIватI хьанвай ксари веревирд авурвал, хизанар фад-фад чара хьун алай аямди вилик гъанвай са шумуд месэладихъ галаз алакъалу я. Гьавиляй жегьилрин арада гъавурда тунин, хизан арадал гъунин, ам хуьнин, уьмуьрдин юлдашрин къалмакъал бинедилай секинардай гьалар яратмишунин, ахлакьдин, марифатдин ерияр артухарунин, рафтарвилин культура хъсанарунин кIвалах датIана тухун лазим тирдал акъвазна.
Лап и мукьвара коррупциядиз акси кIвалах тухунин гьакъиндай тешкилай конференциядал ОП-дин председатель Азизбег Черкесова лагьана: «И месэла лап кар алайди ва гьар йикъан гуьзчивилик кутуна кIанзавайди я. Коррупцияди вичиз маса хилерни, къурулушарни муьтIуьгъарзава. Эгер республикада коррупцияди цуьк акъуд тавунвайтIа, терроризмдин, экстремизмдин, хъендик квай экономикадин, наркотикар маса гунин дуьшуьшриз, тахсиркарвилеризни рехъ ачух жедачир. Коррупцияди экономика ва яшайиш вилик финиз кьецI гузва, демократиядин институтрин кIвалах зайифарзава, жемиятдин пайгарвал усаларзава ва агьалийрин патай государстводиз авай ихтибар квадарзава. Гьавиляй адахъ галаз женг чIугун гьар са къурулушдин буржи я. Коррупциядихъ галаз женг чIугунин эвелимжи такьатрикай сад Дагъустандин гражданвилин общественностдин патай гуьзчивал ва гьакI ачухвал я. Общественный тешкилатри коррупциядикай республикадин гьар са агьали хуьн лазим я».
Уьмуьр санал акъвазнавач. Ада алай вахтунда йигин еришралди виликди гьерекатзава. Идахъ галаз алакъалу яз къенин аямди гьам гьукумдин органривай, гьамни жемиятдин тешкилатривай ийизвай истемишунарни дегиш жезва. И кар фикирда кьуна, РД-дин Кьил С.Меликова РД-дин жемиятдин палатадин состав чукIурна ва цIийиди хкя хъувуна. Къурулушдин пудан са пай (15 кас) РД-дин Кьили ва гьакьванбур РД-дин Халкьдин Собраниди тайинарна. Амай 15 касни жемиятдин кIватIалри теклифайбурукай ОП-ди хкяна.
ОП-дин цIийи къурулуш кIвалахдив эгечIнава ва РД-дин Кьили адан вилик цIийи везифаярни эцигнава. Абурукайни С.Меликова «Дагъустан Республика: гьукумдин ва жемиятдин арада диалог» форумда малумарна: «Жемиятдин палатади, гьукумдин органри, муниципалитетри, СМИ-рин векилри чи агьалияр вири крарикай вахтунда ва дуьздаказ хабардар авун герек я. КIвалахдин кар алай месэла жемиятди гьукумдив ва гьукумдин органри агьалийрив агакьарзавай хабарар дуьзбур, гьакъикъибур хьун лазим я. Чна гагь-гагь инсанрик секинсузвал кутазвай месэлаяр такур кьасарзава. Вуч патал? Абурукай гьасятда талукь органар ва жавабдар ксар хабардар авун герек я. Са рахунни алач, ОП-ди гражданвилин жемиятдихъ, гьукумдин органрихъ галаз сихдиз кIвалахуналди инсанрин ихтиярар, азадвилер хуьнин карда активвал къалурда».
Чи кьилин везифа гьукумдин органринни жемиятдин тешкилатрин арада бегьерлу, кьве тереф патални менфятлу рафтарвал – диалог тешкилун я, — лугьузва РД-дин ОП-дин председатель Азизбег Черкесова. – Гьа и сергьятра аваз яшайишдинни экономикадин кар алай месэлаяр гьялдайла, инсанрин ихтиярар ва азадвилер хуьдайла общественностдин мумкинвилерикайни менфят къачуна кIанзава. ГьакIни гражданвилин жемият вилик тухуник пай кутазвай коммерциядинбур тушир организацийриз са бязи хилерай куьмек гун патал республикадин гьукумдин органриз теклифар гуда. Министерствойра, идарайра, муниципалитетра кардик квай общественный советрин кIвалах хъсанардай серенжемарни кьабулда. ОП-ди РД-дин Халкьдин Собранидихъ, РД-дин Кьилин ва Гьукуматди Администрациядихъ, информациядин сиясатдин ва пресс-къуллугъдин управленидихъ галазни сих алакъаяр мягькемарда.
Чаз аквазвайвал, Дагъустандин жемиятдин палата гьукумдинни общественностдин арада хийирлу рафтарвал твазвай арачи я. И кардихъ бегьерлу нетижаяр хьун патал ОП-ди вичин майдандал мукьвал-мукьвал жемиятдин жуьреба-жуьре хилерин векилар галаз конференцияр, элкъвей столар, совещанияр тешкилзава, жуьреба-жуьре къатарин наразивилер, фикирар, истемишунар, теклифар чирзава ва абур РД-дин Кьилин ва Гьукуматдин Администрациядал, министерствойрин, ведомствойрин, муниципалитетрин регьберрал ахгакьарзава. И кардихъ мадни метлеб хьун патал РД-дин Кьил С.Меликова РД-дин Халкьдин Собранидал ва Гьукуматдал ОП-дин къурулушар чпихъ галаз санал кIвалахун патал желб авунин тапшуругъ ганва. Са рахунни алач, тешкиллу ихьтин кIвалахди республикада гражданвилин жемият вилик тухуз куьмек гуда.
Нариман Ибрагьимов
