Къадим Ахцегьар. 13-октябрь, жуьмя­, зулун лезетлу рагъ авай гуьлуьшан югъ. Гьеле виликамаз хъсан гьазурвал­ акуна, Ахцегьар суварин либасда ава. Ва­къиадин мана-метлеб чпелди­ куьчеярни майданар безетмишнавай­ пайдахри, багъманчийринни хуьруьн майишатдин­ хилерин машгьур зегьметчийрин шикилри, иллаки ичерин композицийри­ ачухарзава. Эхь, ина ну­бат­дин сеферда «Ахцегьрин ичерин су­вар» кьиле тухузва. Совет­рин девирда хьиз, агъзур гектарралди емишдин чешнелу багълар,­ совхозарни колхозар амачтIани, зегьметкеш­ ахцегьвийри чпин кьетIен «бренд» яз, багъманчивилин хъсан адетар, бубайри чкадин шартIарив кьадайвал гьазурнавай сортарин ичерни маса емишар хуьзва, абурал­ дамахзава. Дамахуниз лайихлуни я, вучиз лагьайтIа дагъларин юкьва, гурлу кьве вацI сад-садак какахьзавай майдандин гуя фейжанда багъманчивал артмишун патал тIебиатди вичи къулай шартIар яратмишнава. Хъсан ичер арадал гъун патал бязи чкайра сезондиз гьатта 10-15 сеферда багълариз гьар жуьре дарманар язаватIа, Ахцегьар – им ядохимикатар ишлемиш тавуна тарифлу ичер жезвай виридуьньяда баркаван чкайрикай сад я.

Пакаман сятдин кIуьд. Райондин идарайринни карханайрин коллективар Ленинан шегьреда, РДК-дин вилик акъвазнава. Халкьдин шаир Хуьруьг Тагьиран багъ галай патахъай кьиле Ахцегь муниципалитетдин регьбер Абдул-Керим Палчаев аваз атай багьа мугьманрин дес­те – РД-дин рекъемрин рекьяй вилик­ финин министр Юрий Гьамзатов, РД-дин куль­турадин министрдин заместитель Мухтар Къурбанов, РД-дин Халкьдин Соб­ранидин депутат Мегьамед Алиханов, Ахцегь райондин виликан регьбер Осман Абдулкеримов, къунши Докъузпара райондин кьил Мегьамед Шамилов, РД-дин хуьруьн майишатдин ва суьрсетдин министерстводин векилар ва маса юлдашар райондин Алла Жалиловадин тIварунихъ галай искусствойрин школадин аялри нисини фу теклифуналди ва гурлу кьуьлералди къаршиламишзава. Гуьгъуьнлай суварин шадвилерик чпин карханаяр Ахцегьа регистрация авунвай ватанперес, жумарт меценатар тир Жамал Пашаев, Абдул Палчаев ва маса ксарни эхкечIна.

Ичерин суварин мярекатрин сергьятда­ваз и юкъуз «Шалбуздагъдин макьамарни­ везинар» тIвар алай Дагъустандин фольк­лордин фестивални тухузва кьван. ТуькIуьр хъувуна тадаракламишнавай РДК официальнидаказ ачухайдалай кьулухъ, абур вири суварин кьилин майдандал хтана.

Машгьур музейдин вилик, Ленинан ­ше­гь­реда Мегьарамдхуьруьн райондин си­ми­нин пагьливанрин халкьдин «Гьунар» ансамблди (руководитель Шихбуба­ Къазиев) жемят гьейранарзава. Советрин Союздин Игит лётчик Валентин Эмирован тIва­рунихъ галай багъ суварин серенжемрин зурба майдан я. Памятникдин вилик квай майдандин юкьвал суварин кьетIен лишан тир ичерин композиция, адан кьве пата­хъай­ изобразительный искусствойрин, юннатрин школайрин, аялрин Яратмишунин кIвалин, гьакI кьилди художникрин шикил­ринни гъилин-тIупун сеняткарвилерин выс­­­тавкаярни ачухнава. Багъдин къене рай­ондин СП-ри чпин алачухар яна, милли­ майданар тешкилна, анрал выставкаяр, концертар, тIуьн-хъун къурмишнава. Гьава­да милли музыкадин авазри лепе гузва. Гьар са нямет алай столрихъ теклифиз, вири жемятдиз пулсуз тIуьн гузва. Узбекистандин Самарканддай атанвай пешекар ашпаз Рустаман аш парабуруз итижлу я, иштагьдалди незва. Ичер лагьайтIа, кьилди-кьилди ящикраваз эцигна, куьгьне арабада аваз, гьакI чилел-халичадал вегьена, кIани кьван ава: чкадин ичерин 35 сорт-жуьре. Суварин иштиракчийри, мугьманри (Ахцегьа ичерин сувар авайдакай хабар хьана атанвай туристарни пара ава) чпиз бегенмиш хьайи ич дадмишзава. Ина садани абур маса гузвач, садакьа я, кIанибуруз кIани кьван пайзава. Паталай атанвай мугьманриз иллаки итижлу я, абуруз дагълух хуьрерин кьилди-кьилди майданрал чкадин жемятдин къадим сеняткарвилерихъ ва милли тIуьнрихъ галаз мукьувай таниш жедай мумкинвал хьана. Абуру гьейранвилелди къейдзавайвал, вири халкьдин халис гуьзел сувар я. Вири и крари, гьелбетда, вил, руьгь шадарзава.

«Ахцегьа ичер хьайи йисуз республикадин базарра абурун къимет лап шаламрал аватда» – айгьамдалди лугьуда ахцегьвийри. И тестикьуна керчеквал авачизни туш. Алай вахтунда паталай къвезвай алверчийри ахцегьрин ичер 6 манатдай къачуз (багъманчивилин зегьметдал къимет тахьуникди гелкъуьн техйиз, емишар куьлуь жезва, абурун акунар квахьзава) миже патал тухузва. Ичер гьялдай са гъвечIи цех чкадал кардик кутаз хьанайтIа, ажеб тир. Жемятдин теклифриз жаваб гун яз, къведай йисуз Ахцегьа лап гзаф бегьер гудай къайдадин 220 гектардин чешнелу багъ кутадайвал я.

Мугьманар тебрикуналди, мярекат Аб­дул-Керим Палчаева ачухзава.

– Гьуьрметлу мугьманар, районэгьлияр! Адетдиз элкъвенвай къенин сувар – им райондин хуьруьн майишатдин агалкьунар малумарзавай, экологиядин жигьетдай михьи суьрсет гьасилзавай зегьметчияр руьгьламишзавай, емишар геждалди хуьнин ва маса гунин месэлаяр веревирдзавай, сада-садан тежриба кьабулзавай, гьакI чи бубайрин сортарин ичер машгьурзавай кьетIен майдан я. Суварин кьилин мурад-метлеб лагьайтIа, базардин экономикадин шартIара вилик фенвай технологийрин къайдада Ахцегьрин багъларин машгьурвал арадал хкун, емишар чкадал хуьнин, гьялунин ва маса гунин месэлаяр къарагъарун я. Вилик вахтара хьиз, хуьруьн майишат ина гележегдани халкьдин дуланажагъ таъминарзавай кьилин хел яз амукьда.

Ичин багълар Ахцегьа гьеле къадим заманада арадал атана. Советрин девирда Жаруллагь Абдурагьманов, Гьажимурад­ Къилинжев, Букар Къуьлиев, Азиз Шефиев хьтин гьевескар зурба багъманчийри дагълух четин шартIара гъилелди яд гуз, цин къаналар тухуз, вири уьлкведиз машгьур авур багълар кутуна, ичерин цIийи сор­тар арадал гъана. Чи баркаллу ватандаш, Дагъустандин хуьруьн майишатдин илимдинни ахтармишунрин институт тешкилна, адан сифте директор хьайи зурба алим, РСФСР-дин илимрин лайихлу деятель Фирид Гьасанович Кисриеван алахъунралди ахцегьрин машгьур келемар, ичер ва лезги жинсинин хипер уьлкведин выс­тавкайра машгьур хьана. «Ранет Ахтынский» сортунин ичери 1960-йисара Парижда кьиле фейи виридуьньядин емишрин конкурсда къизилдин медаль къазанмишна.

Къейд ийин, чи кьетIен дамах, машгьур багъманчи, Социализмдин Зегьметдин Игит, РСФСР-дин Верховный Советдин депутат (1966-йис) Саимат Ферзалиева я. Дяведилай гуьгъуьнин четин йисара адан регьбервилик кваз гьар са гектардай 180 центнер бегьер къачузвай. Чпин гьа­къи­сагъ зегьметдалди Ахцегьрин ичерин бренд арадал гъайи пешекаррин арада Ленинан ордендин сагьиб Гьажимегьамед Пашаеван, Зегьметдин Яру Пайдахдин орденар къазанмишай бригадирар тир Агъаверди Агъаеван, Межид Межидован, Беглерхан Мисриханован, Играм Къурбанован, Зейнал Эфендиеван тIварар кьун кутугнава. Чи алимринни багъманчийрин саналди тир зегьметдин нетижада районда 30-лай артух ичерин ва чуьхверрин сортар битмишарзава. Алай вахтунда абурун крар багъманчийрин цIийи несилди давамарзава.

Ахцегь район республикада «Хуьруьн чкаяр комплекснидаказ вилик тухун» прог­раммадик акатнава. Гьадан нетижада «Мацар — Смугъул» цин турба тухванва, Ахцегьа 60 аял  патал бахча ва 120 аялдин школа эцигна кардик кутунва, ноябрдиз зурба спорткомплекс ачухда гьакI тади куьмекдин кьве машин, чархарал алай ФАП, школайриз цIийи кьве автобус ганва…, – разивилелди лагьана Абдул-Керим Палчаева.

Мярекатдин тамада, райондин культурадин управленидин начальникдин за­мес­титель Сулейман Сулейманова малумариз, сегьнедал тебрикдин хуш келимаяр гваз Мухтар Къурбанов­, Юрий Гьамзатов (ада районэгьлийриз РД-дин Кьил Сергей Алимович Меликован патай сувар мубаракна), Мегьамед Алиханов, Мегьамед Шамилов ва маса юлдашар экъечIна.

Гуьгъуьнлай сегьне Ахцегьрин РДК-дин гьевескар артистрин ва музыкадин устад­рин гъиле гьатна. Тамашачийриз райондин «ТIури», «Шарвили» ансамблрин, Идрис Шамхалован тIварунихъ галай халкьдин театрдин дестедин, манидарар тир Замина Гьабибуллаевадин (ада вичин ширин ванцелди вирибуруз таъсирдай тегьерда­ композитор Гьасанагъа Мурсалова шаир­ Гьемдуллагь Бабаеван чIалариз яратмишнавай машгьур «Ахцегьрин багълар» мани лагьана) Таира Муспагьовадин, Дагфилармониядин милли музыкадин «Макъам»­ ансамблдин дестеди (руководитель Шамиль Шерифалиев), рухсатдиз хтанвай СВО-дин иштиракчи, Дагъустандин искусствойрин лайихлу деятель, ашукь Алихан Мегьамедрагьимован, РД-дин культурадин лайихлу къуллугъчияр, ашукьар тир Шемшир ва Айдун Мегьамедоврин, Дагъустандин халкьдин артистка Фаризат Зейналовадин, РД-дин лайихлу артисткаяр тир Диляра Надыровадин, Шагалай Мегьамедовадин, РД-динни Ингушетиядин лайихлу артистка Зульфия Ильясовадин, машгьур манидар Жамиля Омаровадин манияр, Леваши райондин халкьдин хореографиядин «Авадан» ансамблдин кьуьлер иллаки пара бегенмиш хьана.

Дашдемир  Шерифалиев