Инсандихъ хунухни, кьи­никьни­ гала. Гьар юкъуз­ инсаниятдикай виш агъзурралди инсанар хкатзава. И кар чна, Аллагьдин регьимдик кваз, тIе­биивилелди кьабулза­ва. Амма­ багъри, дуст, халкьдин па­тай еке гьуьрмет къазанмишнавай кас рагь­метдиз фейила, рикI гьайифдив ацIузва. Эхь, вахт атайла, гьар са бендедин эхир гьам я – вилер гьамишалугъ акьалун, агъа дуьньядиз фин.

Гьажи Жабраилов рагьметдиз фейидакай чир хьайила, тIал гьатна рикIе. Ахьтин кас, майишатдин зурба регьбер, политик, халкьдин месэлаяр гьялай баркаллу хва, фялейрин далу, панагь, гзафбуруз Гьажи дах, милли искусстводин меценат, къадим шегьердин «заргар»… Ам мадни яшамиш хьана кIанзавайди тир, Дербент шегьер яшайишдинни экономикадин рекьяй вилик тухуник вичин бажарагъдин, алакьунрин пай кутадайвал, инсанрив мадни хъсанвилер, галайвилер агакьардайвал. Инанмиш я, Гьажи Ражабович амач лугьуни гьа зи хьиз, Дагъустандин ва гьакI республикадилай къеце авай гзафбурун рикIериз ясдин, перишанвилин хьелер сухна.

Гьажи Ражабовичахъ галаз зун 1980-йисарин эхирра таниш хьана ва ахпа гуьруьшар мадни давам хьана. Заз ам вичи регьбервал гузвай чIехи коллективдани, хайи хуьрени, хсуси кабинетдани, Лезги госмуздрамтеатрдани, шегьердин администрациядани, искусстводин устадрин, писателрин шад межлисрикни, маса мярекат­рикни акуна. Санани ада вичин дун, къилих, ацукьун-къарагъун, инсанрихъ галаз ийизвай рафтарвал, инсанвилин, итимвилин ерияр дегишарна акунач. Камаллу, регьимлу, къени, къанажагълу инсан, яр-дустунални, хъсан суьгьбетрални, хъвер-зарафатдални, искус­стводални рикI алай мугьманперес кас. Ада, теклиф тавунмаз, меркездиз атана, зи юбилейдик тамадавални авунай. Адахъ галаз садра туьш хьайи кас мадни ам ахкунин таъсирдик кумукьдай. Вучиз лагьайтIа, адакай хкатзавайди къенивилин, регьимлувилин, хъсанвал авунин нур тир. Амни садлагьана квахьдайди тушир.

Гелхенвидин аял, жаван вахтар фикирдиз гъайила, а аламатдин нур ада гьинай, нивай къачурди я лугьудай суал арадал къвезва. Гьажи Ражабовича заз авур суьгьбетдай:

— 1920-йисарилай уьлкведа кьи­ле фейи пис вакъиайрин селдик акатна зи багърибур. Граждан ва Ватандин ЧIехи дявеяр, репрессияр, законсузвилер себеб яз имиярни халуяр телеф хьана, садбур Къиргъизиядиз акъудна. Вуч паталди? ЧIехи хизандиз 100 лапаг, 15 мал, 5 балкIан ава лугьуз Гьажали, Жабраил бубайрикай кулакар авуна. Дахдикайни зун фад магьрум хьана. Гьа четин ва гишин, хизан патал гъамлу йисариз дурум гана дидедини за.

1948-йисуз хуьруьн школадин 7-класс куьтягьай за кIелунар Кьурагьа давамарна. Райондин саки вири хуьрерай аялар авай интернатда. Вири гьа сад-садаз ухшарбур. Гзафбур кьилел бубаяр­ аламачирбур. Фу акъакь­ тийидайла савун­ кIватIаралди гишинвал алуддай чна. Гьа савни виридаз гьатзавайди тушир. Амма­ лугьун за квез, викIегь, дирибаш тир а вахтунин аялар. Парталдикай, ризкьидикай дарвал авай­тIа­ни, вири хъсандиз кIелиз, комсомолдин тIвар вине кьаз жедай.

Интернатдин кьуд йис алатна­. А вахтунда еке кIелунрикай фикирдай мумкинвал авайди тушир. Гьавиляй зун колхоздик экечIна. Дя­­ве себеб яз итимар лап кьери­ хьанвай. Чун хьтинбур­ колхоздин дестек­рай кьазвай. Леж­берви­лин­, малдарвилин имтигьа­нар за хъсан­­­диз вахкана, жувал­ тапшурмишай кра­райни гаф къведайвал­ авунач. Воен­коматдай повестка­ атай юкъуз­ зи лежбервилин тежри­баярни акьалтI­на. Кьуд йисуз ас­кервилин партал алаз за Ватандиз къуллугъна. И йисар зун патал бушбур хьанач. Кьилинди – урус чIа­лай жуван чирвилер артухарна. Дуьньядиз, жуван кьисметдизни маса вилерай тамашдай мумкинвал хьана. Зун Одессадин инженервилин институтдик экечIна. Вад йисуз кIелна ва инженер-электрикдин кеспи къачуна. Да­гъус­тандиз хтайла «Даг­энерго» управленидин центральный электротехнический лабораториядиз рекье туна. Старший инженервиле зав яргъалди кIвалахиз тунач. Зун Дербентдин 88-нумра­дин мехколоннадин кьилин инже­нервиле тайинарна. Са тIимил вах­тундилай зал начальниквилин везифаярни ихтибарна.

И вахт, лугьун за квез, Кьиб­ле­­патан Да­гъустанда электро­энер­­гиядин жигьетдай ре­во­лю­ция­ тухвайди я. Дагъларизни вы­соко­вольт­дин линияр чIугваз эгечI­навай. Къунши республикайрай тежрибалу инженерар, устIарар атанвай. Абурун куьмекни галаз­ мехколоннадин коллективди 13 райондин агьалийрив электричестводин эквер  агакьарна. 1978-йисалди электролинияр тухун тавур са хуьрни тунач…

1978-йисуз Жабраиловаз горкомди производстводин кIвалахар пайгардик кутаз тежезвай 6-нумрадин СМУ-дин кьиле акъва­зун теклифна. Ам шегьерда яшайишдин кIва­лер, карханаяр ва маса дараматар эцигзавай кьилин кархана тир. Ана крар къайдадик кутуна кIанзавай.

Гь.Жабраилова гьа сифте йи­къалай зегьметдин низам мягькемарна, гьар са касдивай вичин везифаяр намуслувилелди, еридивди кьилиз акъудун истемишна­ ва гьар са зегьметчидизни тамамарай кIва­лахдиз килигна мажиб гана. Гьа ихьтин къайдайрал рази туширбуруз коллективда­ чка тежедайдини малумарна. Жуьреба-жуьре багьнайралди, тапарралди, чарадан ­ гьисабдай кьил хуьзвайбуру са тIимил гуьзетна. Абуру фикирзавай: «Виликан начальникрини гафар гзаф лагьайди тир, амма крар абуруз кIандайбур хьаначир, акван цIийи халудихъ гьихьтин аламатар авайди ятIа?» Кьвед-пуд варзни алатнач, кIвалах тийиз пул къачуз вердиш хьанвай гьиллебазар чеб-чпелай экъечIна. Амукьай ва цIийиз кьабул хъувурбур сих коллективдиз элкъвена ва ада вилик эцигай вири тапшуру­гъар партиядин горкомни, рес­публикадин чIе­хибурни, шегьер­эгьлиярни рази жедайвал кьилиз­ акъудна. Кьуд йисан вахтунда деталар цIалцIамардай станокар акъуддай завод, «Электросигнал» заводдин 2-пай, пиво­ хкуддай завод, чиркин ятар михьдай имаратар ва гьакI яшайишдин кIвалерни эцигна. Идалай гъейри СМУ-дин устIарри ДСК-ди хкажзавай кьакьан 5,7 мертебайрин кIвалера сувагъдин­, ширедин, харат устIар­вилин кIва­лахарни тамамарзавай. Куьрелди, СМУ кIвен­кIвечийрин жергеда гьатна. Гьажи Ражабови­чани регьятдиз нефес къачуна. Амма Дагъустандин Министр­рин Советди ам секин тунач. Вакъиаяр гьич садани, гьатта партиядин горкомдини гуьзет тавурбур хьана.

1970-йисуз Дербентда кIвалер эцигдай комбинат кардик кутунай­. 1982-йисалди ана ирид директор­ дегишарна. Садалайни къадим ше­гьер патал лап герек тир и карханада дуьзгуьн кIвалах тешкилиз­ алакьзавачир. Гьар йис коллективди еке зиянар аваз акьал­тIар­завай. Государстводин планар­ тамамаруникай гьич рахунни герек къвезвачир. Эхир ахьтин чкадал атана хьи, ихтилат комбинат агалуникай кватна. Им шегьердин чIехибур патал лап татугай гьал, спортдин чIалалди лагьайтIа, нокаут тир. Дагъустандин обкомди Дербентдиз ДАССР-дин Министррин Советдин Председателдин 1–заместитель Жавид Девлетханов рекье туна, месэла гьялун патал. Партиядин горкомдин сад лагьай секретардин кабинетда бюродин членар кIватI хьана. Комбинат агалдай ва я эцигунардай материалар акъуддай цехдиз, я Махачкъаладин ДСК-дин филиалдиз элкъуьрунин теклифар гана.  Виридахъ яб акална, Девлетханов рахана:

— Я юлдашар, вучиз куьн акьван кIеве гьатнава, и важиблу мес­эла гьялдай лап регьят ва куьруь рехъ ава. СМУ-дин начальник Гьажи Ражабович ДСК-дин директорвиле рекье хтур, зун инанмиш я, комбинатдин кIвалахар яцIа гьатда­.

Девлетханован теклифди сифте вири тажубарна, гьатта Гьажи Жабраилов вични, ахпа партиядин 1-секретарь Тихоненкодизни меслят хъсанди яз акуна. Гьа икI, гелхенвидикай лап кIанел аватнавай, са умудни кумачир коллективдин чIехиди хьана. Рагьметлу Девлетханов крар виликамаз кьатIудай кас тир кьван. Гьа йикъалай Дербентдин ДСК-дин тIварунихъ татугай гаф лугьудай, я ам критика ийидай кас хьанач. Кархана гъалибчийрин, зарбачийрин сиягьда гьатна. Вири Союзда адан тIвар акъатна. Дербентдин эцигунардайбур гзафбуруз чешне къалуриз хьана. Эхь, акьуллу, намуслу, зегьметдал рикI алай, михьивал гвай регьбердилай зурба крар алакьда. ИкI тирди Жабраилован, ада регьбервал гузвай коллективдин зегьметдин нетижайри успатзава.

Гьажи Ражабовичан суьгьбетдай:

— 1982-йисан 5-сентябрь тир. Кар­ханадиз атайла, коллективдихъ, крарихъ галаз таниш жез эге­чIайла, зун мягьтел хьана. ДСК-да и кIвалах, а кIвалах ая лугьуз тапшуругъар гузвайди горкомдин­ инструктор тир. Объектрал устIа­рар, фялеяр бес жезвачир. Гьа са вахтунда кабинетра ацукьна мажиб къачузвай ксарни авай. Зегь­метдин низамдални амалзавачир. Сиф­те нубатда, за инженервилинни техниквилин работникрихъ, ахпа бригадиррихъ, прорабрихъ, ус­тIаррихъ галаз суьгьбетна. Виридаз зи истемишунар гьихьтинбур жедатIа малумарна­. Гьар са участокдиз, цехдиз везифаяр тайинарна, рикIивай кIва­лахиз ашкъи авачирбур чукурна, цIийи пешекарар, устIарар кьабулна ва зурба машин худда туна…

Са йисалай комбинатди вири рекьерай планар тамамарна­. Йиса 10 агъзур квадратный метр майдан авай яшайишдин кIва­лер­ни эцигиз тежезвай комбинат­ди 1983-1984-йисара абурун кьа­дар­ 50-60 агъзур квадратный метр­див агакьарна. Гуьгъуьнин йисара рекъем 100 агъзур квадратный метрдилай алатна. Коллектив агъзур касдилай виниз чIехи хьана. Са куьруь вахтунда яшайишдин кIвалералди таъминарзава лугьуз вири чкайрай Дербентдин ДСК-диз эл ахмиш хьана. Таъминарни авуна. Гьажи Ражабовичан гъилелай агъзурралди инсанри яша­йишдин кIвалерин куьлегар къачуна. Абурун чIехи пайни чи ватан­эгьлияр я.

Советрин Союз чкIайла, «прихватизациядиз» рехъ ачухайла,­ Дербентдин са бязи карханаяр­ хьиз, ДСК-дин иесивал ийиз кIан­дайбурни майдандиз акъатна­. Сифтедай абуруз  Гьажи Ражабо­вич алдатмишиз кIан хьана. Кьиле тефейла, къурхуяр гуз эгечI­на. Карханадиз чинрал хъурхъар (мас­каяр) алай кIеретIарни гьахьна­. Амма гелхенвиди више­ралди чи ватанэгьлийри кIвалах­завай, Дербент шегьердин экономика ва яшайиш вилик тухузвай кархана, коллектив хвена. Анжах гьа и са кардай адаз Дербентда памятник эцигун герек я.

Къе «Дагюгстрой» ОАО-ди неинки республикадин шегьерра, районра, гьакI къунши республикайрани яшайишдин кIвалер, дараматар эцигзава.

Гьажи Ражабович гъил пара­ ачух касни тир. Адан и гуьзел ери себеб яз гзаф ватанэгьлияр лап ужуз къиметрай кIвалерин иеси­яр хьана, хуьрера мискIинар эцигна, манидарри чпин концертар тешкилна, яратмишдайбуру ктабар акъудна. Лезги театрдикай рахайтIа, Гьажи Ражабович датIана адан дуст, меценат, спонсор хьайиди я.

Хайи мукахъ галаз алакъада авачир кас фад кьуьзуь жедалда. И жигьетдайни Гьажи дах масадбуруз чешне тир. Ада Гелхена бубайрин чилел кIвал хвена, чиликай менфят къачуна.

Халкьди лугьуда, тек тар тама­ тахьуй. Гьажи дах виридакай къерех хьана анжах са вичиз нур гузвай регьберрикай тушир. Ам гьамиша халкьдин, инсанрин­ юкьва,­ хийир-шийирдин мярекатрик же­дай­. Адан кьилел алай Зуьгьре­ гъетре гзаф инсанриз ва лап яргъаризни нур гана, инсанрин ри­кIериз чим акъудна, уьмуьр мадни ширинарна. Гьажи Жабраилов и дуьньядал хъсан крарин сан артухариз атана. Рагьмет хьурай ви­чиз! Къуй хтулар, птулар адан рехъ давамардайбур хьурай!

Нариман Ибрагьимов