Жуван чIалаз вафалу хьухь!
(6-классда кIелзавайбур патал адетдинди тушир тарсунин план-конспект; муаллимдивай дегишвилер, алаваяр кухтуртIани жеда)
Тарс-гьуьжет кьиле фидай вахтунда кIелзавайбурувай жеда:
— лексика, морфология, морфемика, фонетика ва синтаксис хилерай (илимрай) авай чирвилер тикрар ва умумиламиш хъийиз;
— дестейрикай ибарат къугъуна иштиракиз ва жуван фикир, жигьет лугьуз;
— хайи чIалай жувахъ авай чирвилер къалуриз;
— зигьин, чIал артмишиз ва чирвилерин дережа гегьеншариз.
ТАРСУНИН МАКЬСАДАР:
— лексика, морфология, морфемика, гафар арадиз атун, фонетика ва синтаксис илимрай аялри чпин чирвилер тикрарун ва мягькемар хъувун;
— аялрин зигьин, кьатIунар вилик тухун ва чирвилерин дережа хкажун;
— аялриз гьуьжетар тухуз чирун, хайи чIал кIанарун.
ТАРСУНИН ТАДАРАКАР:
доска, мел, пек, компьютер, интерактивный доска, таблицаяр, чарар, къелемар, дестейрин тIварар кхьенвай чарар.
ТАРСУНИН ФИНИФ
«Зи чIал гъед я, ам садрани хкахьдач,
Зи миллетни гьич къуватдай аватдач,
Чи дережа мадни виниз акъатда,
Сад хьайитIа, чIал паталди лезгияр».
Мегьамед Ибрагьимов
— Саламалейкум, аялар! Алай аямдин лезги шаир Мегьамед Ибрагьимова вичин «ЧIал паталди» шиирда икI кхьизва: (эпиграф кIелда).
— КIелай са бендинай чна кьатIузва хьи, миллетдин, халкьдин кьилин ярж, алат эвелни-эвел хайи чIал я. Квез хайи чIалай гьихьтин дережадин чирвилер аватIа, чаз къенин тарсуна чир жеда.
Къенин тарс адетдинди туш. Гьуьжет хьиз тухудай тарсуна чна лезги чIалай квехъ авай чирвилер мягькемар хъийида. Ачухдаказ лагьайтIа, «Жуван чIалаз вафалу хьухь!» гьуьжетдин тарсунин нетижада квез лезги чIалан грамматикадин алемдиз гьахьдай мумкинвал жеда.
— Куьн гьазур ятIа, чна башламишда. Исятда куьн 2 дестедиз (месела, «Камаллубур» ва «Савадлубур») пай хьана кIанда. Гьикьван дуьз жавабар гзаф гайитIа, баллрин кьадар гьакьван гзаф жеда. Гьа баллрин кьадарриз килигна, эхирдай чна гъалиб хьайи десте малумарда.
— Къугъун гьи дестедилай башламишдатIа, тайинарин. Зи суалдиз дуьз жаваб гайида вичин дестедиз 3 балл къазанмишда ва сифте нубатни гьа дестединди жеда.
Яб акала суалдихъ: «Инсан» гаф секинвилин III падежда гьикI жеда? (инсандив).
I ТАПШУРУГЪ. Агъадихъ ганвай гафарик суффиксдин куьмекдалди туькIуьр хьанвайбур шумуд кватIа, лагь. (Дуьз жавабдай – 3 балл).
Десте «КАМАЛЛУБУР».
Багъманчи, нехирди, къацувал, тIурарган, дустар, иердаказ, надинж, нагьахъ, нагьахъвал, бинесуз. (Жаваб: 6 гаф).
Десте «САВАДЛУБУР».
Дуствал, гафарган, инсафсуз, вафалу, далдамчи, данарбан, инсанар, хъсандаказ, нагъв, тефин. (Жаваб: 7 гаф).
II ТАПШУРУГЪ. Агъадихъ ганвай гафар гзафвилин кьадарда эциг. (Гьар гафунай – 1 балл).
Десте «КАМАЛЛУБУР».
Карч, хьар, легъв, хел, кац, мет, тIиб.
Десте «САВАДЛУБУР».
Муьгъ, ник, хак, тIуб, кьуьд, къиб, як.
III ТАПШУРУГЪ. Нубатдин тапшуругъ кьве дестедини кхьена тамамарун герек я. Ганвай цIуд гафуникай сложный гафар кхьихь. Абур шумуд аватIа, лагь. (Дуьз жавабдай – 5 балл).
Кьулухъ, цIувад, кьиляй-кьилиз, тIварцIиэвез, кьудкъад, югъ, яваш-яваш, кьелечI, къвез-къвез, михьи. (Жаваб: 6 гаф).
IV ТАПШУРУГЪ. Кроссворд ацIурун. Кьуд суалдиз дуьз жавабар жагъурна, таблицада кхьихь. (Са гафунай – 2 балл).
Суалар: 1. Кхьинардай затI. 2. Къуллугъчи чIалан пай. 3. «Регьят» гафунин синоним. 4. ЧIала авай вири гафариз санлай вуч лугьуда?
Жавабар: 1. Къелем. 2. КIусар. 3. Асант. 4. Лексика.
V ТАПШУРУГЪ. Агъадихъ галай тIварар алфавитдин къайдадиз гьи дестедивай фад гъиз жеда? (Дуьз ва фад тамамарай дестедиз – 6 балл).
Салим, Сейфулагь, Султан, Самур, Сулейман, Салам.
(Жаваб: Салам, Салим, Самур, Сейфулагь, Сулейман, Султан).
VI ТАПШУРУГЪ. Агъадихъ галай гегьенш тушир предложенидикай гегьенш предложение туькIуьр хъия. (8 балл).
Десте «КАМАЛЛУБУР».
Аял ксанва.
Десте «САВАДЛУБУР».
Муаллим къвезва.
VII ТАПШУРУГЪ. Исятда гьар дестеди нубатралди кьуд суалдиз жаваб гана кIанда. (Гьар дуьз жавабдай – 3 балл).
Десте «КАМАЛЛУБУР».
- «Къелемлух» гафуна суффикс аватIа, лагь. (лух).
- Лезги чIала чIалан паяр шумуд ава? (цIуд).
- Чпи затIарин лишанар къалурдай гафариз вуч лугьуда? (прилагательнияр).
- Къакъатунин падежар шумуд ава? (вад).
Десте «САВАДЛУБУР».
- За, жуван, чи, зун, ада – и гафар чIалан гьи паюник акатзава? (тIварцIиэвезар).
- «КIвалахзава» глагол гьи вахтуна ава? (алай).
- Лезги чIала къуллугъчи чIалан паяр шумуд ава? (пуд).
- Тефин, лугьун, атун – и гафарикай инкарвилин префикс квайди гьим я? (тефин).
VIII ТАПШУРУГЪ. Кьве дестедини агъадихъ ганвай гафуникай са декьикьадин вахтунда жезмай кьван гзаф маса гафар туькIуьра. (Гьар са гафунай – 1 балл).
Малумат – ?
(малум, там, тула, ламу, луту, лат, тамам, улам, мал, лам, алат, лал, тала, ам, амма, атлу, мум, амал…)
IX ТАПШУРУГЪ. Кьве дестедини, агъадихъ ганвай гафарай талукь тир морфемаяр чара авуна, ибара арадал гъун лазим я. Фад тамамарай десте гъалиб жеда. (8 балл).
Дувул – багълар гафунай.
Эхир – данадин гафунай.
Инфикс – ахкун гафунай.
Суффикс – шадвал гафунай.
(Жаваб: Багъдин хвал).
ТАРСУНИН НЕТИЖАЯР
(Муаллимди гьуьжетдин тарсунин нетижада кьве дестедини къазанмишай баллрин кьадарар гьисабда. Гзаф баллар гьи дестедихъ хьанатIа, гьам гъалиб хьайиди яз малумарда. Гьа са вахтунда кьвед лагьай дестедизни чпи къазанмишай баллрин кьадар лугьуда…)
— Аялар, гьа иналди чи «Жуван чIалаз вафалу хьухь!» тарс-гьуьжет акьалтIзава. Хайи чIалаз гьамиша вафалу хьухь!
К.Ферзалиеван «V-VII классра лезги чIалан
ва эдебиятдин тарсар-гьуьжетар» ктабдай
(2016-йис, Махачкъала)
