Играми газет кIелзавайбур! Лугьуда хьи, гьар са касдиз вичин ирид чIехи бубадин тIварар чир хьана кIан­да. Ша чна гьар сада жува-жуваз суал гун: заз шумуд чIехи бубадин тIвар чизва?. Пуд, кьуд, вад? Чи фикирдалди, ирид несилда хьайи бубайрин тIварар чизвайбур чи арада са акьван пара авач. И кар фикирда кьуна, Алкьвадар Гьасанан тIварцIихъ галай медениятдинни марифатдин центради «Лезги хуьрер» тIвар алай проект кардик кутунва. Агъадихъ чун адакай гегьеншдиз рахада.

«Лезги хуьрер» проектдин сергьятра аваз, Дагъустандин мулкарал алай вири лезги хуьрерин (аник алай вахтунда касни амачир, харапIайриз элкъвенвайбурни акатзава) сиягь ва гьар са хуьре виликдай ва гила яшамиш хьайи, жезвай хизанрин, тухумрин «тарар» (родовые древа) гьазурдайвал я.

И кар кьилиз акъудун патал центрадин векилри Дагъустандин государстводин архивда авай, 1886-йисуз гьазурнавай хизанрин переписдиз талукь делилрикай менфят къачуда. Са мисал гъин. Чпин хуьруьн тарихдин къайгъуда авай стхайри Кьурагь райондин Цилингрин хуьруьн (исятда ана касни яшамиш жезвач) гьар са хизандин «тар» гьазурнава. Сифте нубатда абуру 1886-йисан переписдин Цилингрин хуьруьз талукь делилар электронный вариантдиз элкъуьрна. Гуьгъуьнлай виликдай хуьре яшамиш хьайи инсанрин тIварар, тухумар чизвай ксарин куьмекдалди переписдин делилрин бинедаллаз хизанрин «тарар» гьазурна ва абур гьи тухумрик акатзаватIа тайинарна. Къейд ийин хьи, переписдин делилра бубадин, рухвайрин, хтулрин (яни пуд несилдин) тIварар ганва. Гьа икI, 1886-йисалай цIинин йисалди Цилингрин хуьруьн гьар са хизандиз талукь «тар» арадал атанва­. И «тарарин» куьмекдалди гьар са цилингвидихъ ви­чин чIехи бубайрин­ тIварар ва я вич гьи тухумдик акатзаватIа чирдай мумкинвал хьанва.

Алай вахтунда вири лезги хуьре­рин хизанриз, тухумриз талукь гьа ихьтин «тарар» арадал гъизва. Гьелбетда, им сад-кьве йикъан мес­э­ла туш. Гьакъикъатдани, вилик еке кIва­лах ква. Центрадин векилри хайи хуь­руьн тарих чириз кIанзавай гьар са ватанэгьлидиз и проектда иштира­куниз эвер гузва. Гаф кватай чкадал къейд ийин хьи, исятда проект­да чпин хушуналди Дагъустандин вузра кIелзавай са шумуд лезги руша иштиракзава. Абуру чпин хайи хуьрерин – Кьурагьрин, Гелхенрин­, КьванцIилрин, Къутунхърин – 1886-йисан переписдин дели­лар элек­тронный вариантдиз элкъуьрзава. Ахпа абур хизанрин «тарар» арадал гъунив эгечIда. Чпихъ мумкинвилер авай бязи стхайри, вахари проектдин сергьятра аваз кьиле тухузвай кIвалах вилик фин патал пулдалди куьмек гузва. Абуру чара ийизвай такьатар лагьайтIа, хушуналди проектда иштиракзавайбуруз, абуру тамамарнавай кIвалахдин пар фикирда кьуна, пайзава.

Газет кIелзавайбурун арада проектда иштиракдай ашкъи авай ксар аватIа, телефондин 8-928-584-16-72 нумрадин куьмекдалди центрадихъ галаз алакъадиз экъечIиз жеда. Архивдай хуьрериз талукь переписдин делилар центради къачузва ва проектдин иштиракчийрал агакьарзава.

Играми стхаярни вахар! И проект­дихъ, гьакъикъатдани, еке метлеб ава. Килиг садра, Лезгистандин картадилай шумуд хуьр квахьнаватIа. Абурухъ галаз санал тарихдин тамам къатар, несилар, вакъиаяр, къиметлу маса делиларни арадай акъатзава. Исятда гзаф кьадар ватанэгьлияр жуьреба-жуьре уьлквейриз, шегьерриз куьч жезва, гьанра хизанар кутазва. Патарал яшамиш жезвай хейлин хизанра чIехи жезвай аялриз неинки тарих, бубайрин тIварар, гьатта хайи чIални чизвач. Бязибуру чпин веледрал эсиллагь чи халкьдиз хас тушир тIварар эцигзава, рушар маса миллетрин векилриз гъуьлуьз гузва, абурукай сусар гъизва. Ихьтин гьалара инсан патал гьакьван важиблу тир руьгьдин ивирар арадай акъатзава. Гьар са диде-буба, яшамиш жезвай чкадилай аслу тушиз, чпин веледриз хайи чIал, хуьруьн, халкьдин тарих чириз алахъна кIанда. «Лезги хуьрер» проектдин асул макьсадрикайни сад гьа им я!

Малум тирвал, Советрин девирда дагълара авай гзаф хуьрер арандиз эвичIна, цIийи мулкарал цIийи хуьрер арадал гъана. Кьилдин хизанар маса хуьрериз куьч хьайи дуьшуьшарни якъин я. Къенин юкъуз са жерге лезги хуьрера са шумуд хуьряй куьч хьанвай тухумрин векилар яшамиш жезва. Диде са хуьряй, буба маса хуьряй тир хизанарни тIимил авач. Гьайиф къведай кар ам я хьи, жуьреба-жуьре себебралди мукьва­вилин алакъаяр квадарнавайбур­ни­, хайи хуьрерихъ галаз алакъаяр атIан­­вайбурни ава. Ихтилат физвай проектди мукьва-кьилияр, мирес-ва­рисар жагъуризни куьмек гузва. Са мисал гъин.

Сагъламвал зайиф хьанвайди­ гьиссай Вели (тIвар дегишарнава), капельница кутаз, шегьердин са духтурханадиз фена. Палатада са шумуд кас авай. Велиди медсестра вилив хуьзвай. Са кьадар вахт арадай фейила, ам атана ва палатада авайбурукай садахъ галаз лезгидал рахана (аквар гьаларай, абур чирхчирар тир). Ам лезги тирди чир хьайила, Велини адахъ галаз лезги чIалал рахана. Адет яз, шегьердин чкада жуван миллетдин векил гьалтайла, ам гьи хуьряй ятIа жузада. Велидини медсестрадивай ери-бине гьинай ятIа хабар кьуна. Малум хьайи­вал, ам Мегьарамдхуьруьн райондин Хуьрелрин хуьряй тир. Велидин дидедин бинени Хуьрелрин хуьр я. Сада-садавай чидай ксарин тIварар, фамилияр, тухумар хабар кьунин нетижада Велидинни духтурханада кIвалахзавай медсестрадин чIехи буба сад тирди дуьздал акъатна. Гьа икI, духтурханадиз фейидаз икьван чIавалди таниш тушир мукьва-кьилияр дуьшуьшдай жа­гъана. Къейд ийин хьи, Велидини «Лезги хуьрер» проектда иштиракзава, вичин хайи хуьруьн тарих, ана авай тухумар, абурун бинеяр гьи хуьрерай ятIа хъсандиз чирнава. Вичин чIехи бубайрикай садан тIвар чизвайвиляй (вични дидедин патай), адаз цIийи мукьва-кьилиярни жагъана…

Уьмуьр аламат я. Кьисметди чун гьиниз акъудайтIани, хайи чил, дидед чIал, мукьва-кьилияр рикIелай алудна виже къведач. Ихьтин фикирдал алай гьар са ватанэгьлидиз «Лезги хуьрер» проектдин ракIар ачух я.

Мегьамед Ибрагьимов