ТIатIилар

Баграта 7-классда хъсан къиметар аваз кIелзава, агалкьунар авай спортсменни я. Дуьз лагьайтIа, и рекьяй адан вичяй кьил гьеле акъатзавач. Сифте адакай штангист хьана. Вичин яшарин арада ам кьве сеферда Дагъустандин гъалибчини я. Ахпа ам дзюдодиз фена, гила ам хуьруьн дестеда, футболни къугъвазва, азаддиз кьуршахарни кьазва. Адан яшда авай аялар гьакI жедайди я. Багратан рикI иллаки чIехи бубадиз суалар гунал ала, абур гьамиша, гьа суалар-жавабар гуз, бягьсина жеда. Бубадиз ада «Старик» лугьуда. ХъуьтIуьн тIатIилар (каникулар) жез са югъ амайла, Баграт школадай зарб кваз хтана, къуьне чантани амаз, вичин гъвечIи вах Софиядивай «Ба гьинава?» — лагьана хабар кьуна. Вичин 5 йис ятIани, и аял пара дирибашди я. Адалай гъейри мад са вах ава — 5-классда кIелзавай Медина. И аял пара акьуллуди, амма са тIимил сагъсуз я.

— Ба ичин тарар обрезка ийиз сала ава, — лагьана Софияди, — гьаниз алад. Сал лагьайтIа, яшамиш жезвай кIвалерихъ галайди я.

— Старик, — эверна Баграта – за ваз са суал гайитIа, вавай жаваб гуз жедач эхир. Вун проиг­рать хьайитIа, заз двести рублей гана кIан жеда. Чна, пул эцигна, вири гадайри са хъсан мяч къачузва, геждалди фидай.

— Ам вуч суал ятIа, хтул, и вуна заз гьич саламни тагана, хабар кьазвайди? – вини кIваче хьана буба. – Це кван жуван суал.

— Суал ихьтинди я. Лагь кван урус чIалал «каникулы» лугьудай гаф лезги чIалал гьикI жезватIа?

Къанни цIуд йисуз мектебда тарсар гайи муаллим бубадиз и гафунин таржума, гьелбетда, чизвай. Амма адаз и сеферда вич кумукьна кIан хьана, хвеши хьурай лугьуз аялдиз.  Бубадиз Баграт дуьнья кьван кIандай. Амма вичин чин артух ачухдачир, гада са тIимил кIевиз вердишарзавай. Адал алай тIварни ада эцигайди я.

— Валлагь, хтул, гьикI ятIани, зи рикIел аламач, чидач заз склероз хьанвай хьтинди я. Кьуьзуь хьайила, са бязи гафар рикIелай алатда инсанрин. Бубадин яшар, дуьз лагьайтIа, кьуьзуьданбур тушир. Адан анжах 58 йис тир. Хьайи ­уьмуьрда спортдал машгъул тир и касдиз течирда 50 йисалай виниз гудачир.

— Урус чIалай «каникулы» лугьудай гаф лезги чIалал «тIатIилар» жеда. Ам къе чаз чи лезги чIалан муаллим Низамиди чирайди я, — гъалибвилелди кьил хкажна Баграта. Гила чна каникулар лугьузмач – тIатIилар лугьузва.

— Бес квез ихьтин хъсан лезги гафар чирдай муаллимар хьайила, вун вучиз михьи лезги чIалал рахазвач кьван, хтул? Вуна пуд гаф лезги чIалал лагьайла, са урус гаф, гьикI хьайитIани, арада твазва.

— Вун интересный кас я хьи, старик, — аламат хьана Баграт бубадин гафарал. Бес чаз урус чIалан муаллимарни авачни кьван, бес чун урус чIалал рахун тавуртIа, абур обижать жедачни? Чун гьеле ара-бир ингилиш чIалални рахаз­вайди я, гьа учительницани обижать тахьуй лагьана.

— И сеферда вун гъалиб хьана, са ихтилат пуд чIалалди ийизвай вахъ галаз завай гьуьжетиз жедач, – лагьана бубади ва акъудна жибиндай Багратаз са 500 манатдин чарни рикIин сидкьидай гана.

Гада кIвализ хъфейла, бубади вичин хуржинда шумуд чIал аватIа гьисабна: лезги, урус, азербайжан, немс, ингилис, кьехуьл нугъат, ахцегь нугъат, куьре нугъат, къуба нугъат. Кьил хкажна, вичи дамахар кутур «Ренет Семиренко» тарциз килигна, «машАллагь» лагьана, ада уьмуьрдилай разивал къалурна.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 31-нумрадай.

__________________________________________________________________________

Зомбопаб

Казим зи къунши я. Таяр-туьшер тирвиляй, гьакIни мукь­ва-кьиливални авайвиляй чи арада дуствал, хатур-гьуьр­мет авай. Адаз вижевай хизан, кайванини ава.  Кьве гадани чпин хизанарни галаз Питерда яшамиш жезва. Са вахтунда Казимни гьана авай пабни галаз, кIвалахар ийиз. Амма са кьадар яшар хьайила, абур хуьруьз хтана. Ина адаз еке сални галай кьве мертебадин кIвалер ава.

Февралдин живер авай са юкъуз ам захъ илифна, кIвале кьарай къвезвач лугьуз, сад-кьве ихтилат ийиз. Сифте вахтара, мугьман атайла, чна суфрадал сиф­тени-сифте  са литр эрекь эцигдайди тир. Гила я за хъвазмач, я – Казима. Чаяр хъваз ацукьай  чун  яваш-яваш  ихтилатрив эгечIна.

— Вун гьамиша чиниз пабни галаз къведайди тир, якъадаш, — лагьана за. – Гила вун текдиз атанва хьи?

Казима вичин кьил баладик акатнавайдакай ихтилат башламишна.

– Яда, за зи папан тIвар дегишарнава. Гила за адаз ­Зомбопаб лугьузва. Экуьнилай ксудалди телевизордин кIа­­не, гъиле телефонни жеда, са кIвалахни хъийидач. Анжах тек са тIуьн-хъун гьазурда. Гьамни — гьа са жуьре. Гена хъсан хьана чаз мал-хеб амачиз. Авай цIуд вечрезни зун килигзава. ­Те­левизордай вуч лугьузватIа, гьадан чIалахъ жезва вич. Килигзавайдини сифтегьан 4-5 канал я. Мад ваз чизва хьи, анрай гузвай передачаяр гьихьтинбур ятIа. Накьанлай зал алахъ­нава, ша чна Донбассдай кьве гъвечIи аял хкин лугьуз. Чебни рушар кIанзава, чаз рухваяр ава, рушар авач лугьуз. Зун рази тахьайтIа, а кIвалах  вичи кьилди кьилиз акъудда лугьузва.

Казиман уьмуьрдин юлдаш пара хъсан дишегьли я. Гьуьрмет-хатур чидай, гъил ачух, къуни-къуншийрихъ галаз са къал-макъални тахьай, вичин рухвайрин сусариз са пис гаф талгьай дишегьли.

Ам акI хьунал зун кIусни тажуб хьанач­. Алай девирдин дишегьлияр вири телеви­зординни телефондин есирар хьанва кьван. Вахт гьахьтинди я. Зи кIвалени гьа и тегьер я. Заз вахтунда чир хьана абурухъ галаз «дяве» авун хийирсуз кIвалах тирди. ГьакI хьайила, зи нервияр секин я.

— Ви паб секин хьун патал вуна икI ая, дуст кас, — меслят къалурна за Казимаз, – Питерда авай ви вад хтулдикай сад хьайитIани  жуван патав хкваш. Куьн кьвед я кIвале авайди.  Бес хтулриз вилин нинеяр вучиз лагьанвайди я! Абур патав гвачиз, ­уьмуьр уьмуьр туш.

И арада кIвализ хъуькъвер яру хьанвай, живеди кьунвай зи хтул хтана, вич майдандал фенвай лугьуз. Казимаз саламалейкум, дайи, гьикI ава лагьана, хабар кьуна. Хтул акурла, зи чинавай абур гуьзетай Казима лагьана:

— Гила гьич, са пуд вацра эх хъувуна кIанда. Аялар гатуз каникулриз хтайла, за абурукай сад хьайитIани чи патав тада. Вунни ша а арада зи патав. ТахьайтIа, сусари, шегьерда вердиш хьанвай аялар хуьре гьикI лагьана тада лугьуз, аксивал авун мумкин я.

Са пуд йикъалай куьчеда гьалтайла, за Казимавай вуна папаз Зомбопаб лугьузмани лагьана хабар кьуна.

— Ваъ, — жаваб гана Казима. – А ви меслятдал чун рази хьана.  Гила зазни са китайский телефон  къачуна чна. ТахьайтIа, заз телефон авайди тушир. Хъсан шей я, идаз-адаз зенгер ийиз­, югъ акъудзава за гила. Замана гьахьтинди я, вацI гьинихъ физватIа, гьанихъди сирнавна кIанда, — къейдна ада…

«Лезги газетдин» 2023-йисан 38-нумрадай.

_____________________________________________

Таксичи Мурад

 

Таксичи я зи дуст Мурад

Ахцегьрин патан.

Инсанар тухун я макьсад

И касдин хъсан.

 

Дагъустанда Кьиблепатан

Халкь чида адаз.

Рутул, Агъул, Табасаран

Ва гьакIни Шиназ.

 

Гьар са хуьре авайбурун

ТIвар – тIварунихъди

Какахь тавуна лугьуда,

Валлагь, а касди.

 

Къайдадава, сагъ я машин,

Салонда – атир.

Тарифардач ада вичин –

Герек хьун я чир.

 

Эгер квез герек хьайитIа

Фидай са чка,

Мурадаз тек са зенг ая –

Тухуда ада.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 38-нумрадай.

__________________________

Хьмурдин туп 

(Гьикая)

ГьикI ятIани, садра зун Махачкъаладиз мирес Абдулаз мугьман хьана. Миресдин 50 йис хьанвай, адан хизанди и межлисдиз гьазурвилер аквазвай. Абдулаз къаналдин къерехда вичин хсуси кIвал ава, адахъ са гъвечIи багъни гала.

— Ша кван, мирес, — лагьана ада заз, — зи бахча къалурда за ваз. Михьи гьавадал са пIапIрусарни чIугван.

И арада зенгини ван авуна. Абдула варар ахъайна. Къунши Сейфедин,  хуьруьгви, вичин юлдашни галаз межлисдиз атанвай. Миресди чун танишарна, къуншидиз зун вуч кас ятIа чирвал гана. Жизви хъверна, Сейфедина жузуна:

— Са суал гайитIа жедани, даш? И зи къуншидивай адаз жаваб гуз хьанач.

— Башуьсте, це жуван суал, рикIик тамир.

— Куь Кьехуьлрин тупунин агьвалат гьакъикъатдани хьайиди яни, тахьайтIа, адакай ахъайзавайди, Абдула лугьурвал, гьакIан мах яни?

— За ваз гьикI лугьун, стха… — бейхабар суалди зун са тIимил кIеве туна. — А кар мумкин я хьунни, тахьунни. Анжах цIай авачтIа, гум акъатдач лугьудачни.

Инал за хуьруьгви Сейфединаз Кьехуьлрин хьмурдин (чепедин) тупуникай жуваз чидайвал суьгьбетна.

Алатай девирра са вахтунда Кьехуьлар рутулрин бег­лерин гъилик квай. (Гаф кватай чкадал: девирар алат­наватIани, беглерин кIвалер Рутула гилани ама.) Маса­ хуьрер хьиз, къачузвай гьар жуьре налукар къвердавай­ артухариз, беглери Кьехуьларни кIеве туна. Бес эхир кьил гьихьтинди хьурай? — фикиррик акатна кьехуьлвияр. И арада хуьруьз гьаждал фенвай Мегьамед хтана. Вични — дегь заманайрин грек Одиссей хьиз, дуьм-дуьз цIуд йисалай! Хуьруьнвияр, адет тирвал, ам тебрикиз фена. Мегьамеда абуруз, гьаждилай хкведайла, вичин кьилел атай-татайдакай суьгьбетна.

Ватандиз тади ийизвай ам акъатна туьркверин уьлкведиз. Ана гьажи туьркверин кьушундик кутуна. Тупчи яз, ам женгерани гьатна, залан хер хьана, декьенани къакъатна.

— Гила зи мурад, мехъерни хъувуна, жуван чкада кIвал-югъ кутун я, — лагьана гьажиди.

Ада вичиз хуьруьн хабарар гун, халкьдин дуланажагъдикай суьгьбет авун тIалабна. Беглерин азгъунвиликай гафари хкIур гьажи Мегьамедаз пис хъел атана.

— Къенлай кьулухъ чна гьич са жуьредин налукарни гун хъийидач! — кьетIидаказ малумарна ада.

— Абур гзаф я, — лагьана хуьруьнвийрикай сада. — Чавай абурун хура акъвазиз жедани?

— Вуч ийидатIа, заз чида, — лагьана Мегьамеда. — Туьр­кверин кьушунда закай тупчи хьайиди рикIелай алудмир. Чна Къубадай са туп хкида, я тахьайтIа, ам гьа ина туькIуьрда. Чал атай душман, гьадай яна, барбатIда. Сад­ра куьне заз яб це, за лагьайвал ая.

Рази хьана Кьехуьлрин жемят. Рутулизни векилар ракъурна, ана малумарна: бес месэла ихьтинди я, мад чак хуькуьриз тахьуй.

Беглери ихьтин крар кьабулинни? Къизмиш хьана абур! Кьехуьлрин векилар, артух луькIуьнар хъувун тавуна, вегьена зиндандиз. Гена анай акъатна, катна, хуьруьз хтай абуру Мегьамедаз хабар гана:

— Са гьафтедилай чеб къведалда, кьехуьлвийриз чпин чка чириз.

Мегьамедаз кичIе хьанач. Къубадай туп хкидай вахт амачир, ам чкадал туькIуьрдай меслят хьана. Лазим тапшуругъар гана Мегьамеда: вуч герек я, ни вуч ийида. Тупунин луьле хьмурдикай авуна, адал ирид йисан ирид жунгавдин хамар элкъуьрна. ЦIехуьлай барут гъана. Куьрелди, са зурба туп туькIуьрна, душман къведай патахъ элкъуьрна акъвазарна.

Беглерни гафунал кIевибур хьана: лагьай вахтунда абурун кьушун атана акъатна. Рехъ гуьзетзавай Кьехуьл­рин тупчиярни кIвачел акьалтна, абуру чпин чкаяр кьуна. Абурун кьилел, низам хуьн тIалабзавай Мегьамедан гьарайриз яб тагана, амай жемятни кIватI хьана.

Ингье беглерин десте мукьув гвай дагъдикай хкатна. Абуруз мадни мукьув агатдай мумкинвал гана, фитIил гвайда тупуник цIай кутуна. Акъатай ванцив гекъигайла, цавун къукърумар са затIни тушир! Туп алай чка гумади кьуна. Ахпа гумадикай къияматдин шикил ачух хьана: хьмурдин туп амачир! Ам алай чка элкъвена ярх хьанвай инсанри кьунвай. Яргъал акъвазна, вуч жедатIа килигзавайбурукай сада и арада лагьана:

— Чибурукай икьванбур кьейила, атIабурукай садни амайди туш!..

Мад вуч хълагьин? Советрин девирда Кьехуьлай армиядиз тухузвай жегьилар Ахцегьа военкоматда артиллериядин частариз тайинардалдай. Абурукай хъсан тупчияр жедалдай. КIантIа чIалахъ хьухь, кIандачтIа жемир, куь ихтияр я.

___________________

«ЛГ»-дин 2024-йисан 29-нумрадай