Лезги хуьрер

Гатун цикIиз дагълара… Чпелай гуьрчег ерияр бажагьат мад жагъида. Гьар сеферда хиялдизни къведа чпин и гуьрчегвиликай лайихлудаказ гьеле садавайни лугьуз тахьанвайди. Кьасумхуьрелай Кьурагьиз физвай шегьредал чIехи хуьрер КьепIирарни КIирияр туна, чна эрчIи патахъ, винидихъ физвай тамун рекьихъ элкъуьрна. Патандан рикIел и рекьер аламукьда: пипинни гийин тамари кьунвай тикрай къекъвез-къекъвез, ара-ара ачух май­данрал акъатиз, виниз экъечIзавай, тIи­мил ишлемишзавай, хъсан хьайитIа, бульдозер вегьена, са гьал дуьзарнавай куьгьне гуьтIуь рекьер. Арандин агьали, шегьердай хтана, гьикI ятIани иниз акъатнавай кас, гьелбетда, мягьтел жеда: ихьтин рекьерни амайди яни?.. Эхь, амайди я. Рекьер куьгьнебур ятIани, машинар цIийибур я, гужлубур, абуру эхирни чун чкадал агакьарзава – Ялцугърин хуьруьз. 

Ина инсанди вич кьакьан къавал акъат­наваз гьиссзава. Агъадихъай къвердавай хкаж жез, къуватда гьатиз, кьибледихъди­­ физвай дерин дерейринни тепейрин цIир­гъе­рин къацу дуьнья. Гьуьмеда аваз аквазвай вини кьиле, эбеди къаравул яз, цавуз акъатнавай Шалбуз дагъдин лацу кукIуш. Вири и дуьньядални алахьай юкъуз­ ракъи­най ацIанвай зурба цав. Анжах… хуьр инал аквадач. КIвачик квачир гуьтIуь рекьи­ чун гъайи кьакьан пелни там-тар, кул-кус­ди кьазвай гуьне никIерин чIукар, тамун ка­пIалриз элкъвезвай виликан багълар я. Амма зи рикIел аламукьна, Агьмед халуди­ вичин суьгьбет гьикI башламишнайтIа: «Сиф­те зун хуьруьз хтайла…». Гъавурда акьун герек я: и дагъда вичин чкадал аламачир хуьр яшлу ялцугъвидин рикIе ама. Йисар, сагъ уьмуьр акъатнаватIани, хайи хуьр амач лугьудай фикир ада кьабулзавач…

Вичикай ада куьрелди лагьана:

— Зун дидедиз хьайид я гила СтIал Сулейманан райондик акатзавай Ялцугърин­ хуьре. Ина аял вахтар акъатна, муьжуьд­ йисан школа акьалтIарна. Ахпа фена кIелиз Кефер­патан Кавказдин тамарин техникумдиз, Осетиядин Алагир шегьердиз. Техни­кум­дилай гуьгъуьниз, а девирдин адет тир­­вал, кьве йисуз армияда къуллугъна­. Хтайла, кIва­ла­хал акъвазна Кьасумхуьруьн мехлесхозда. Сифте закай Хивда­ мешебеги хьана, ахпа — хозрасчетдин цехдин­ начальник. Мехлесхозда ирид йисуз кIва­ла­хайдалай кьулухъ хъфена хуьруьз. Иниз, дагъдиз, ваъ, а чIавуз чи хуьр куьч хьанвай Аламишедиз, вичел гьеле Эминхуьр тIвар акьалт тавунвай. Ана совхоз тешкилнавай. Адан директорди тIалабна, бес хъша, кIвалахдай ксар герек я. Хъфена зун хуьруьз, хьана закай совхозда мелиоратор. КIел хъувуна Махачкъаладин гидромелио­рациядин техникум­да­ни, эхирдал кьван амукьна зун мелиоратор яз. Гила, пенсионер, жувалай алакьдай маса крарал машгъул я.

Аквазвайвал, чи суьгьбетчидин, Селимов Агьмед МутIалибовичан, уьмуьр адетдин хуьруьн итимдин уьмуьр я…

Эхиримжи гафар кхьей за фикирзава: инсандин адетдин уьмуьр… ИкI гьихьтин уьмуьрдиз лугьуз жеда? Санлай къачурла, гъавурда акьун четин туширди хьиз аквада. Мегер им вилик суал акъваздай ара яни? Амма кьилди инсан къачуртIа… Чун вири гьа садбур, адетдин инсанар ятIани, чакай гьар садан уьмуьр адаз вичиз хас тегьерда ацIузва: акьуллу крарайни, кепекдик квачирбурайни, ахмакьвилерайни. Нелай гьикI алакьайтIа, низ гьикI кIан хьайитIа, гьакIа.

Эминхуьруьн сурар, гъиляй вегьена, чIуру гьалда авай. Нивай лугьуз жеда, чIехи хуьряй шумудан кьилиз атанатIа: икI жедайди туш, и эхир кьил вири хъфизвай макан са къайдадиз гъана кIанзавайди я… Фикирар гзаф кьилериз къвезвайтIани, кIвалах гъиле кьурди Агьмед Селимов хьана. Сурар симинин сеткадалди кIевирна, вижевай варарни кутуна. Кьве къазмани эцигна: сад – сур-кьул гьазурдайла, рагьметдиз фейиди секинардайла лазим алатар авайди, муькуьди – пуд йифериз, садакьаяр акъуд­дайла, диндин суварар тухудайла, ишлемишдай къаб-къажахни маса затIар хуьдайди. Сурарин патав хатрутдинни машмашин, гуьрчегардай тараринни цуькверин багъ кутуна, аниз булахдин ядни гъана.

— Ибур за жуван ашкъидалди ийизвай­ кIвалахар я, — лугьузва Агьмед халуди. – Масабурал гьавалат жезвач, са затIни тIалабни ийизвач. Куьмек гудайда, чуькьни тавуна, куьмек гузва.

Гьар жуьре я чун, адетдин инсанар…

— Сифте хуьруьз хтайла, — суьгьбетзава ада, — за пIирен къайгъу авунай. Инсандин кIвачи вичихъ рехъ атIун тийизмай ам чкIанвай. Бульдозердалди са километрни зураз кьван рехъ кухтуна. Герек вири гъана, пIирен къазма эхцигна, адан къавуз ракь яна, вилик кьурни авуна. ПIирен булахни акъашна, туькIуьрна. Ахпа бубайрин кIвалер хьайи чкадал кIвал хкаж хъувуна, иниз хкведайбуруз мугьманхана жедайвал. Ана ксудай чкаяр, къаб-къажах, герек къведай атIад-муькуьд вири ава.

Ялцугъар вири лезгийриз, Етим Эминан ватан хьиз, багьа я. Са кьадар йисар вилик къенин чи чIехи шаир Майрудин Бабаханован алахъунралди гуьрчег гуьмбет эцигнавай адан сур къене лезгидин рикI авайбурун, ватан ва милли культура кIанибурун зияратдиз элкъвенва. Виликдай хуьр хьайи ачух пелел, са девирда Эминан кIвал алай чкадални цIийиз эцигнавай къванцин стела хкаж хьанва.

— Зани и зи амлед гада Садиллагьа эцигайди я и гуьмбет. Гила кIанзава чаз инлай, шаирдин кIвал хьайи чкадилай, агъуз багъ кутаз, ана вири жуьредин емишрин тарар жедайвал. Низ чидач Эминан шиир «Туькезбан», анай и цIар: «Гьар са жуьре емиш авай багъ я вун». Гъавурда акьазвани? КIа­ни дишегьли, адаз гузвай виридалайни чIе­хи къимет яз, шаирди багъдив гекъигзава. Инал багъ алачиз жедач, алукьзавай зулуз чна и кIвалахни гъиле кьада.

…Кьилел мегъуьн зурба къадим тарни алай, туькIуьр хъувунвай пIир Ялцугъринди тушир. ЧIехи несилрилай атанвай ихьтин хабар ама. Вилик девирра анал хуьр алай, адан тIвар гила садан рикIелни аламач, а чкадиз ХарапIаяр лугьузва. (Гзаф я лезгийрин чилел и тIвар акьалтнавай чкаяр…) ХарапIайрал хьайи хуьруьнни къунши Кьеанрин мулкар чеб чпихъ галкIанвай. ГьикI ятIани, садра а хуьруьн мулкуна гьатна Кьеанрин малар. Кьве хуьруьн нехирбанар чуьруькдиз акъатна, чIуру чкада гапур акьур кьеанви кьена. Кьеанрини и хуьруьнбуруз малумарна: гьазур хьухь лагьана, чна кввелай кьисас вахчудайди я. Кьеанар чIехи хуьр я, им гъвечIиди, кьил кьаз жедач. Ибурни йифиз, чинеба кIватIна чпин куьч-кума, арабайриз яна акъатна хуьряй. Садбуру, лугьуда, абур Агъа Арагъа ацукьна, муькуьбуру – масанриз акъатна, чкIана. Хуьруькай пIирни амукьна, харапIаярни.

— Чи хуьр, Ялцугъар, а девирда авачир. АтIа хуьр катайла, Кьеандилай атана, ина кьве стха ацукьна. Сада рекьин агъа пата кIвалер авуна, муькуьда – вини пата. Агъа патавайбурал гьа тIварни акьалтна – Агъапатанбур. Вини патавайбуруз, вучиз ятIани, Хашар лугьузва. Ахпа иниз КIиридай Араз лугьудайди атана, адалай Аразрин тухум фена. КIеледилайни атана, абуруз КIарар лугьуда. Шаир Эминан бубаяр атана Цилингай. Вад тухумдикай ибарат тир чи Ялцугъар.

Революциядилай вилик девирра, Ялцугъар кьиле аваз, Бигер, Макьар, ХпитIар, ЦицIер хуьрери са общество тешкилзавай. (РикIел хкин: и хуьрерин къази Эминан буба, ахпа шаир вич хьанай.) Советрин девирда Ялцугърин хуьруьн советдик ХпитIар, Кьеан, Бигер, Хутаргъ, ЦицIер квай. Агьмед халуди суьгьбет давамарзава:

— Зи рикIел гьихьтинди яз алама хуьре уьмуьр? Инай агъуз Кьасумхуьрел 17 километрдиз дишегьлияр, картуфар авай тапракар кIула штIунарна, базардиз фидай. Картуфар маса гудай, чпин базарлухар ийидай, хизандиз герек шей-шуьйни къачуна, хъияна кIулаз, гуьнейрай виниз хуьруьз хкведай. РикIелай алат тийидай а вахтарин дуланажагъдин маса мисални гъин. Агъа Алидхуьруьн лацадин кьветI и дерейра вири хуьрера чидай. Гьа кьветIяй, чилин кIаникай тIуз фена, нажахдал ягъиз, лацадин тикеяр элядай, гьабурни кIула аваз хкидай, къенепатай кIвалер асундай. Гиланбуруз чидач, гьавиляй лугьун. Лацадай асунай кIвале са кьадар йикъара адан хуш, гуьгьуьл къачудай ял амукьдай, нефес ачух жедай… Гьелбетда, дуланажагъдин шартIар, къенин йикъаз килигайла, заланбур тир. Гилан кьезилвилер, уьмуьрдин мублагьвал авачир.

Ялцугъа 76 кIвал авай. И патан маса­ хуьрерилай тафаватлу яз, ина кIвалер сунтуни ягъай раган къванцикай эцигдай. Хуьруьн са пай накьвадин кьелечI къатуни кIев­навай рагални хьайила, белки, гьавиляй 1966-йисан залзалади Ялцугъиз къуншийрив гекъигайла, артух зарар ганай жеди. Бес вучиз ина харапIаяр амач, кIвалерин гелер кьванни аквадач? Чпин кIвалерин хкатIнавай къванер иесийри, Аламишедиз куьч жедайла, хутахна, ана ишлемиш хъувунай. Вичел гуьгъуьнлай Эминхуьр тIвар акьалтай Аламишедиз залзаладилай кьулухъ дагъларай ругуд хуьр куьч хьанай: Ялцугърилай гъейри, мадни Хутаргъар, Кьеанар, Бигерар, ХпитIар, ЦицIер. Дагълара абурун бинейрал, кьериз-цIаруз мал-къара хуьзвайбур квачиз, касни яшамиш жезмач.

— РикIелай я финни, я ракъурни ийидач, — лугьузва Агьмед халуди. — Амай вири анихъ амукьрай, кьил чIугуна, бубайрин сурарал дуьа авунни еке кар я. Сифте иниз хтайла, цацар-валар атIана, и чка михьдайла, жувакди фикирнай за: я Аллагь, ина кIвал эциг хъийидай, кIвалихъ багъ кутан хъийидай са кьегьал жен. Мад чалай алакь хъийидач, чаз вахт амач, кьуьзуь хьанва… Вуч лугьумир, Халикьди гайила, вири жезвайди я. ТIалар-квалар галатIани, жувни сагъдиз ама, хтана, ина рикIик квай са бязи кIвалахарни авуна. Мадни хъийиз кIанзава, иншаллагь, гудайбурукай хьурай.

РикIин эмирдалди (вичи лагьайвал, жуван ашкъидалди) ийизвай кIвалахра, герек атайла, адан куьмекчи амледин гада Садиллагь жезва. Ада суьгьбетзава:

— Хуьр вири санал арандиз куьч хьайиди туш. 1975-йисан майдиз зун армиядай хтана, зулухъди инай за диде хутахна. Хуьре а чIавуз ругуд кIвал амай, гуьгъуьнлай гьабурни хъфена. Йисарилай иниз анай инсанар  хтунни хъувунай. Са арада 17 хизан­ кьван хъхьанай дагъдин Ялцугъа, анжах дурум ганач, мад чукIун хъувуна. Къенин юкъуз ина са касди малар хуьзва… АтIа ник аку, таму къачузвай, ам цазвайди тир. И гуьнейрик квай никIера комбайнийри техилар кIватI хъийидай. Бубайрилай амукьай, абурун тIварар аламай бахчаяр авай: Селиман бахча, Муьгьуьдинан бахча, Мажидан бахча, Насрудин бахча, масабурни. Багъ гала­чир кIвал авачир хуьре. Зи рикIел, гьич тахьайтIа, яхцIурдав агакьна чуьхверрин чкадин сортарин тIварар алама. Ичерни авай, маса-маса емишарни. Картуфралди машгьур тир гьа сад хьиз Макьарни чи хуьр. Чи уьруьшра вижеваз яд авай цIувадав агакьна булахар ава, куьлуьбурукай зун рахазвач. Гила, яшар хьайила, ахвар амач йифериз. Жув ахвариз ракъуриз эгечIда зун, куьгьне хуьруьн булахар рикIел хкиз, ахпа бахчаяр, ахпа чи чуьхверринни маса емишрин сортарин тIварар…

Агьмед халудихъ галаз бирдан ихьтин ихтилатни кватна.

— Девлетлу хьун азарлу хьайи мисал я, — лагьана ада. – Девлет артух хьунивай инсандиз гена кIан жезва…

— Бес инсан кесиб хьун хъсан яни? – белки, герек тушиз жузуна за.

— Я кесиб хьанани кIандач, я чIехи девлетра вил авазни… Эгер зун чIехи девлет­рин иеси тиртIа, мумкин тир чIуру инсандиз элкъуьн.

— Инсан вич бинедай чIуруди туштIа, бажагьат…

— Жедайди я, — вичин гафунал акъваззава ам. — Девлетди гьа къенидини чIурда. Иллаки и девирда, жуван вилералди аквазва. Чеб чпиз хъсандиз чизвай, накь арада гьуьрмет авай ксар тир, къе сада муькуьдаз салам гузмач. Вучиз лагьайтIа, садаз пул гзаф хьанва. Муькуьди зи къатда авай, зав агакьзавай итим туш лугьузва… Инсандиз кIанзавайди вуч я? Хизандиз са кьас фу. Мугьман атайла, кьабулдай са кIвал. Маса девлетрикай вучдай затI я? За гьа икI лугьуда. Эгер инсан зурба девлет аваз рекьизватIа, фикирдиз гъваш адал акьалтдай гуж. Яраб ам низ жедатIа, гьикI жедатIа, ни тарашдатIа? Гьа азабдик ам и дуьньядай хъфейлани, ада тур девлетда вил авайбурукай садал тIимил гьалтда, муькуьдал-гзаф. Гуьгъуьна твада къаргъиш, вун сурарай сурариз фий лугьуз, чиликни ам секиндиз тадач.

(КьатI ама)

З. Мурсалова