Лезгийри лугьуда: «Алим хьун регьят­ я, инсан хьун — четин». Къе лезгийрихъ яша­йишдин жуьреба-жуьре рекьерай вини де­ре­­жадин пешекарар тIимил авач. Лезгияр­ неинки Дагъустанда, Азербайжанда, Урусатда, гьакIни къецепатан уьлквейрани чпин савадлувилелди, тежрибалувилелди­, на­мус­лувилелди, халис инсанвилелди маш­гьур я. Амма, гьайиф хьи, лези халкьдин са кьадар къатариз абурукай хабарни авач. Иниз килигна, заз чиз, акьалтзавай несилрин рикIел лезги халкьдин халис къай­гъу­дар хьайи къуллугъчиярни, савадлу инсанарни, арифдар алимарни, муаллимарни, вири девирра инсанрин къуллугъра хьайи жерягьарни, духтурарни, дяведин йисара ва чи девирдани чпин чанар Ватандиз къурбанд авур кьегьалар хкун кутугай кар жеда.

Алай йисуз вичин 111 йис тамам жезвай Юсуфов Рамазан Юсуфович, вичи­ авур къуллугъриз, ахлакьдиз, халис инсанвилин рафтарвилериз килигна, лезги ва Да­гъус­тандин халкьарин арада зурба гьуьр­метдиз лайихлу хьайи инсан я. Зегьмет чIуг­ваз башламишай 1930-йисалай эгечIна вичин уьмуьрдин эхирдалди адахъ галаз гуьруьшмиш хьайи са касни адакай хийир та­хьана­ амукьнач жеди. Бязибуруз акI жедай хьи, масадакай жезвай хийир им пулдин, шейинин, малдинни девлетдин кьадарар ар­ту­харуникай ибарат я. Заз чиз, хийирар сифтени-сифте гьар са инсандин уьмуьрда, халкьдин къадир аваз, ада лугьузвай мергьяматлу гафарай, ийизвай крарай­, кхьизвай цIарарай, гузвай меслятрайни наси­гьат­рай акун лазим я. Зи фикирдалди, дуьньядал аламукьзавайдини инсандин хъсанвал, жуван халкь патал авур хийирдин крар я.

«Зиянвал иблисдин кар ятIа, хийир – малаикдин кар я», — лугьуда дуьнья акур арифдар инсанри. Рамазан Юсуфович, дугъриданни, кIвачихъ берекатар галай инсан тир. Ам гьина хьанатIани, гьихьтин къуллугъар ада тамамарнатIани, вуч авунатIани, ада чаз гьамиша рикIел аламукьдай са кьадар хъсанвилер туна. Ада зазни жуван халкьдиз инсанвилелди, рикIивай къуллугъдай дуьзгуьн рехъ къалурайди зи рикIелай садрани алатдач.

Зун 1979-йисуз са кьадар муьгьтежбур авай еке конкурсдин нетижада хкяна Дагъустандин школайрин (гила – педагогикадин) илимдинни ахтармишунрин институтдиз кьабулнавай сифте йикъар тир. За, илимдин жегьил къуллугъчиди, я лезги, я урус чIаларин методикадин, я тахьайтIа, педагогикадин месэлаяр ахтармишна кIан­завай. Зун меслят ийиз вичин ери-бине зи халуйрин хуьряй – Уллу-Гъетягъай — тир, виридаз гьуьрметлу, истеклу алим Рамазан Юсуфовичан патав фена. «Я чан хва, — лагьана ада, — чIалан методикадин месэлаяр ахтармишзавай юлдашар чаз гзаф ава. Амма педагогикадин, иллаки халкьдин педагогикадин, тербиядин, чирвилерин важиблу мес­элаяр ахтармишун чна гилани гъиле кьунвач. Заз чиз, вун и месэлаяр гьялуниз лап кутугай кас я. Яхъ гъиле, дериндай ахтармиша, акъуд кьилиз».

Гьа икI, эгер къе дагъустанвийрин столрал  «Халкьдин педагогика: чIалан тербиядин алатар» (1984-й.), «Халкьдин педагогика: тербиядин метлеб, къайдаяр, тегьерар» (1986-й.), «Дагъустандин халкьарин педагогика» (1992-й.) ктабар, чи школьник­рин партайрал урус, авар, дарги, лезги, къумукь, табасаран чIаларал чапдай акъатнавай «Дагъустандин халкьарин адетар ва меденият» (1992-2016-2023-й.) учебникар алатIа, и кардай заз ваъ, эвелни-эвел Рамазан Юсуфовичаз республикадин вири миллетрин патай аферин къвезва.

Лугьуда хьи, бинеда къванер авай цал мягькем ва дараматдин даях жеда. Халкьдин майишатдин ва образованидин даях хьайи Юсуфов Рамазан Юсуфович 1912-йисуз Бакуда рабочийдин хизанда дидедиз хьана. Адан буба Юсуф, а девирдин са кьадар лезгияр хьиз, Бакуда нафтIадин мяденрин фяле тир. Ам дуьньядикай хабардар, вичин халкьдин, хуьруьн жемятдин хийир­ кIандай кас хьана. Ада Уллу-Гъетягърин жегьилрикай сифте яз вичин гада Дербентда II дережадин школадиз кIелиз ракъурна.

«Акьул яшдиз килигна ваъ, кьатIунриз килигна жеда», — лугьузва бубайрин мисалда. ЦIемуьжуьд йиса авай жегьил яз, Рамазан Юсуфовича хуьруьн аялриз тарсар гуз, школада зегьмет чIугваз башламишна. Пуд йисуз хуьруьн школада кIвалахайдалай кьулухъ ам Грозный шегьерда авай хуьруьн майишатдин техникумдиз кIелиз фена. И техникум куьтягьна, 1937-йисалай Рамазан Юсуфовича ДАССР-дин Верховный Советда таржумачивилелай, партиядин Да­гъустандин обкомдин инструкторвилелай­ башламишна, ДАССР-дин Министррин Советдин председателдин заместителдал кьван жуьреба-жуьре къуллугъар бегьемарна. Ингье ада авур къуллугърин куьруь сиягь: партиядин Хив, Докъузпара, Кьасумхуьруьн райкомрин секретарь, Дагъустандин Министррин Советдин председателдин­ заместитель, Каспийск шегьердин исполкомдин председатель, республикадин га­зет­­дин отделдин заведующий, Дагъустандин школайрин илимдинни ахтармишунрин институтдин директордин заместитель.

Гьина, гьи къуллугъдал, вуч кIвалах аву­натIани, ада сифтени-сифте инсанрин инсанвилиз, зегьметчийрин алакьунриз, дер­ди-гьалдиз, ацукьун-къарагъуниз фикир гана. Рамазан Юсуфовича гьамиша лугьудай: «Эгер инсандин инсанвал къуллугъдини девлетди квадар тавуртIа, ам чIурдай маса затI авайди туш».

«Каспийск шегьердин исполкомдин пред­­седатель тирла, – садра рикIел хканай Рамазан Юсуфовича, — завай зи са чирхчирди партиядин Махачкъаладин горкомдин ин­структорвилиз са жегьил меслят авун тIалабна. Зани чи исполкомда кIвалахзавай са жегьилдиз жуван патав эверна, меслятарни гана, ам Махачкъаладиз рекье туна. Са вахтни фенач, зунни меркездиз маса къуллугъдал хтана. КIвалахал ва элкъвена кIвализ зун Ленинан майдандилай фидай. Сифте зун акурла, за рехъ къалурай жегьилди са уьтери салам гудай, ахпа, са йисни алатнач, акуна хьи, ам къвез-къвез завай къерех жезва, эхирдай зун акурла, чин а патахъ элкъуьриз, захъай катиз хьана. Я адаз мадни чIехи къуллугъ ганвай хьтин карни авачир. Са юкъуз акуна хьи заз, ам тади кваз зи патав къвезва, жузун-качузун ийиз башламишна. Зи рикIиз тадиз аян хьана. «ГьикI хьана, — лагьана за, — къуллугъдилай чукурнани?» «Эхь йе…, Рамазан халу», — лагьана ада. «Бес ваз гьикI хьанай, къуллугъ гьамиша види хьиз авайни? Им ваз эсер хьуй, — лагьана за». И ихтилатдикай, заз чиз, адаз яб гайи вирибуруз уьмуьрлух насигьат хьана.

Рамазан Юсуфовича вич муаллим тирди са декьикьадани рикIелай ракъурнач. Гьатта Ватандин ЧIехи дяведин йисарани, зегьметдин фронтда сенгерар хуьзвай батальондин комиссар тирлани, ам тербиячи хьана. А йисара Рамазан Юсуфовича халкь фронт патал зегьмет чIугунал желб авуна, далу пата инсанрин зегьмет тешкилна, абур инсанпересвилин, ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишна. А четин йисар, а девирдин уьтквем  инсанар рикIел хкиз, ада ихтилатдай: «Хасавюртда оборона патал сенгерар кьуна кIанзавай. Хуьрерай иниз инсанар тухун патал улакь авачир. Амма къалурнавай вахтунда аниз агакьна кIанзавай. И четин гьалара Дербентдай Махачкъаладиз кьван абур яхдиз фена ва вахтунда чкадал гьазур хьанай. Ингье гьахьтин кьегьал инсанар авай а девирда. Гьавиляй чун а дяведа гъалибни хьана».

Санал кIвалахай йисара акуна заз, Рамазан Юсуфовичахъ неинки руьгьдин абур, гьакI гьар-гьамиша пек-парталдин, ацукьун-къарагъунин, лугьун-талгьунин абурни авай­. Адан столдал ктаб-дафтардин арада гьамиша акьалтIай къайда жедай. Са яшар хьанвайтIани, заз ам са затI рикIелай алатна, амай са бязи жегьилар хьиз, са квехъ ятIани къекъвез садрани акунач. Ибур вири кутугай са къайда, са тартиб гвай инсандин лишанар я.

Муаллимвилин руьгьди, тербиячивилин­ еке тежрибади, уьмуьрдинни яшайишдин къайда хуьни и баркаллу кас илимдинни тербиядин месэлайриз сихдиз мукьва авуна. Еке чирвилер, акьулбалугъвилин вини­ дережа себеб яз, ада 1958-йисуз тарихдин илимрин кандидатвилин, 1978-йисузни тарихдин илимрин докторвилин дережаяр хвена. Ара датIана 59 йисуз ада Дагъустандин халкьариз намуслувилелди къуллугъна, алай ва гележегдин несилриз Лезгистан, Дагъустан вилик тухудай рекьер ачухна.

Алимдин фикир сифтени-сифте акьалтзавай несилар зегьметдал рикI алай инсанар яз тербияламишунин месэлайри желбна. Гьеле 1960-йисуз чапдай акъатай «Хуьруьн майишатда аялрин бегьерлу зегьмет» ктабда ада хуьруьн майишатда аялрин зегьмет тешкилунин важиблувиликай, и месэла гьялунин рекьерикай кхьена. Рамазан Юсуфович машгъул хьайи кьвед лагьай тереф аялрин кIелунрин алакьунар хкажун хьана.

Ам Дагъустанда сифте яз пионеррин­ ва аялрин маса тешкилатрин тарих ва кIва­лахдин нетижаяр ахтармишунив эгечIна. И жигьетдай адан алахъунар урусрин магьшур педагог Антон Семенович Макаренкодин дережадиз мукьва жезва. Ада и месэлайрай шумудни са ктаб кхьена. 1977-йисуз Рамазан Юсуфовича «КIелзавай аялрин азад вахт тешкилун» ктаб чапдай акъудна. Адан агалкьунар са шумудра Вирисоюздин, Дагъустандин комсомолринни пионеррин ташкилатрин чIехи грамотайризни пишкешриз лайихлу хьана.

Алимдин ктабра аялар дуьз рекье тун патал вуч авун лазим ятIа, и ва маса месэладиз талукь къиметлу фикирар, веревирдер, мисалар, меслятар гзаф ава. Гуьгъуьнин йисара Рамазан Юсуфовича алим Зоя Клищенкодихъ галаз санал «Махачкъаладин пионерар» ктаб кхьена, чапдай акъуд­на. И кIвалахдай авторар кьведни Дагъус­тан Республикадин премиядиз лайихлу хьа­­на. Чи республикадин муаллимри, аялрин тешкилатрихъ галаз кIвалахзавай ксари, тербиядин месэлайрал машгъул тир вирида Рамазан Юсуфовичан ктабрикай чпин гьар йикъан кIвалахда менфят къачузва. Гьавиляй чавай ам къени, вич и дуьньядал аламачтIани, чи жегьил несилдин тербия­чи ва муаллимрин куьмекчи я лугьуз жеда. Адан ирс екеди я. Адан къелемдикай 20-дав агакьна ктабар, вишералди макъалаяр хкатна.

Рамазан Юсуфович неинки партиядин ва советрин къурулушдин къуллугъчи, алим, педагог, гьакIни  шаир хьизни халкьдиз сейли я. Адан шииррин «Ирид дагъда» (1982-й.), «ЦIелхемрин ялав» (1991-й.) ва маса ктабар тербиячивилин рекьиз вафалу я. Шаирдин шиирра гъвечIи аялрин къу­гъунрин машгъулатар, аялрин крар, амалар акI къалурнава хьи, налугьуди, автор вич гьа аялрин тай я, абурухъ галаз санал къугъвазва, абурун фикирар, хиялар адаз рикIивай аян я:

Зунни ашукь хьанва къе

Вири хъсан крарал.

Хизан вири жезва шад

Сифтегьан зи крарал.

(«Пешеяр»)

ГъвечIи-чIехи талгьана, ам гьар са касдин хъсан юлдаш ва дуст тир. Ада вичел гьалтайла куьмек тагай кас гьич хьанач. Рамазан Юсуфовичан кIвалахрикай, ктабрикай, меслятрикай, суьгьбетрикайни насигьатрикай гзафбуруз хийирдин рехъ хьана. Абурун арадай журналистар, культурадин лайихлу деятелар тир Шихмурад Шихмурадован, Мердали Жалилован, Дагъустандин халкьдин писатель Шагьвелед Шагьмарданован, педагогикадин илимрин доктор Мегьамед Рамазанован, Дагъустандин пединститутдин ректордин меслятчи Мегьамед Хайбулаеван ва гзаф кьадар масабурун тIварар кьаз жеда.

Эгер къе, алай йисуз вичин 80 йис тамам жезвай Дагъустандин педагогикадин илимдинни ахтармишунрин институтда Аки­­мов Къурбан, Аликберов Къалабег, Байрамбегов Марат, Агьмедов Гьамзат, Рамалданов Гьахъверди, Хайбулаева Гьалимат, Магьдиева Фиразат хьтин алимар хьанатIа ва абурукай чIехи паюни къени уьтквемвилелди чи аялрин тербияни чирвал гуьнгуьна тунин рекье зегьмет чIугвазватIа, ибур вири Рамазан Юсуфовичан таъсирдик кваз хьайи адалатдин бегьерар я. Гьавиляй адаз вирида еке гьуьрметдивди Рамазан халу лугьудай.

Рамазан Юсуфович къайгъудар бубани тир. Адан са гададикай МВД-дин полковник, кьвед лагьайдакай музыкадин училищедин директор, рушакай духтур-стоматолог, хтулрикай алимарни спортсменар хьанва.

Муаллимрим муаллим, алимрин алим, са кьадар йисара сиясатдин ва жемиятдин тешкилатчи хьайи Юсуфов Рамазан Юсуфовичан тIвар, чун умудлу я, несилрин ри­кIера гьамишалугъ амукьда.

Шайдабег  Мирзоев,

ДГПУ-дин профессор, А.А.Тахо-Годидин тIварцIихъ галай педагогикадин илимдинни ахтармишунрин институтдин педагогикадин сектордин заведующий