Вад тахан устад

Мердали  Жалилов  къенин лезги эдебиятда лап сейлибурукайни ферлибурукай, вичин кхьинрал кIелзавайбурун рикIни, цIийи эсеррал вилни алайбурукай сад я. Адан яратмишунрикай чпив кьур дережада аваз рахунни са акьван регьят кар туш. ГьикI лагьайтIа, Мердали Жалилов эдебиятдин са шумуд хи­ле сад хьиз, бегьерлудаказ кIвалахзавай автор я. Ада чи милли руьгьдизни къанажагъдиз талукь вад вацI яцIу ийизва: шиират, гьикаят, публицистика, критика, таржумаяр. Зи макъаладин кьилни гьанай къвезвайди я. И вад вацIукайни гьардакай кьилди-кьилди яргъалди рахаз-кхьиз жеда ва гьар сад, са шакни алачиз, икI авуниз лайихни я. Амма зи макьсад Мердали Жалилован кхьинрин и вад хилекай гьардакай куьруьз-яцIуз лугьун, гьардан кьилин кукIушрикай жуван рикIе фадлай чим хьана, тайин кIалубра гьатнавай фикирар куьрелди лугьун я.

Эвелдай адан биографиядин бязи делилрал акъвазин. Мердали Жалилов Дагъустандин виридалайни кьакьан дагъларин юкьва, Шалбуз дагъдинни, Базардуьзуьдинни, Ярудагъдин къужахда, махарик жедай хьтин гуьзел тIеби­атдин “има­ратда” — лезгийрин  къадим хуьре, вичиз та­рихдин ктабра шегьер лугьузвай Миг­рагъа, кукIушрин намусни суй гвай адетдин лежбер инсан, Ватандин ЧIехи дяведин рекьер кIваче­лай авур дагъви Абдулазизанни вичиз тIебиат­ди ажайиб махарни шиирар туь­кIуьрдай бажарагъ жумартдиз гайи,  халкьдин­ мецин яратмишунар дериндай чиз ва несилар патал хуьз хьайи Угълангерекан хизанда дидедиз хьана.

Шаирвиликай, кесер гвай гафунин сирерни суьгьуьрар чириз хьунин алакьунрикай пай Мердалидиз дидедин некIедихъ галаз гана лугьун керчек тирди аквазва. Шаирди  вичин чIалара бубадинни дидедин къаматар садрани кьведра ганвач, абурун уьмуьрдин кье­тIен ва уьмуьрлух рикIел аламукьдай тарсарикай къадирлудаказ,чIехи гьуьрметдивди, хвавилин михьи  гьиссеривди  гзаф гъилера лагьанва, вичи хкягъай рехъни кIевелай тайин­ хьунин эвелимжи себебкарарни  дидени буба хьайиди къейднава.

Гафунин чIехи устадвилин, хайи эдебиятда вичин рехъ кутунин дережадиз акъатун патал Мердали Жалилов руьгьламишай, адан мурадриз къуват гайи мад са кас ава, ам­ни чIехи шаир Шихнесир Къафланов я.

Шихнесир муаллимди жегьил шаирдиз шииратдин дерин сирерни аламатар ачухарна, магьир гафунихъ гьихьтин къуватни кесер аватIа чирна, лезги, урус ва дуьньядин эдебиятдин чешнейрал ашукьарна.

Жегьил шаирдин сифтегьан шиирар, ада гьеле  мектебда кIелзамайла, республикадин “Социализмдин рехъ” газетдиз акъатуни автор­ди вичин сифтегьан муаллимрин тарсар дериндай кужумайди ва гьиссайди къалурзава.

Писатель, шаир хьун патал уьмуьр, адан какурвилерни дуьзвилер, тиквилерни агъузвилер, инсанрин къилихарни хесетар, тIе­би­атдин сирерни иервилер  чир хьунихъ чIехи метлеб ава. Ихьтин чирвал виридалайни гзаф гузвайди, са шакни алачиз, муаллимвилин пеше я. Муаллимдиз шумудни са несилдин ва кьилдин ксарин уьмуьр гъвечIи чIавалай ва абур кIамбурдал акьалтайлани, гьихьтинди хьанатIа тайин жезва. И карди муаллимдиз абурун яшайишни, чеб уьмуьрдин сад-садаз къарши уламра гьикI тухузватIани къалурзава. Муаллим уьмуьр капаллайди хьиз аквазвай кас я.

И  кар  жегьилзамаз  кьатIай  Мердалидини вичиз муаллимвилин пеше хкяна, Дагъус­тандин госуниверситетдин филологиядин ­факультет акьалтIарна, са шумуд йисуз­ Тагьирхуьруьн-Къазмайрин ва Самур хуьрера чIаланни эдебиятдин тарсар гана. Вичин яратмишунрин тамамвилелди чранвай сифтегьан поэмаярни шиирар кхьена, хайи дагъларин кукIушрин кьакьанвилини такабурвили лезги арандин, Самурдин тамун  жумартвилини тикрар тежедай иервили лувар кутун­вай илгьамдин къалинвал гьиссна ва адав, а илгьамдив, вичиз кутугай бегьер гъиз туна.

Вичин бажарагъ кьатIанвай ва адан къилав генани хци авунин мурад авай ам кьисметди  Махачкъаладиз — эдебиятдин уьмуьр ргазвай макандиз акъудна. Ина машгьур ша­ир­ри вичин шиирризни поэмайриз гьихьтин къимет гудатIа чирун ам патал важиблу тир. Вучиз лагьайтIа, а вахтара, чи йикъара гзафбуру ийизвайвал, акатай нивай хьайитIани вич шаир, гьикаятчи я лагьана, хуруз гъуд ягъиз­  жедайвал тушир. Эдебиятда пеше­карвилин дережадив агакьнавайвилин ша­гьидвал, къелемдин чIехи стхайринни ва­харин па­тай тарифдин, руьгь кутадай са гаф къачун­ ре­­гьят кар тушир. Жегьилрин кхьинрив чранвай устадар “атIугъай” уьлчмеяр гваз эгечI­за­вай. ГьакI дуьзни, эдебият патал хийир­луни тир.

Жегьил шаир Мердали Жалилован ши­ир­­риз къимет писателрин Союзда Алирза ­Саидова, Ибрагьим Гьуьсейнова, шаирдин ­хуьруьнви Жамидина гана. И ксариз ам ­“Ших­­несиран чата” лигимарнавайди гьасятда ­акунай.

Мердали Жалилова са кьадар вахтунда А.Тахо-Годидин тIварунихъ галай Педагогикадин НИИ-да илимдин къуллугъчивиле кIва­лахна. Амма илимдин деринрин итIи-битIий­ра къекъуьнилай адаз вич азаддиз лув гузвай­ илгьамдин амадаг яз хьун хуш тир. Ам чи гзаф шаирарни гьикаятчияр патал чпин къелемар генани хци авур чка хьайи “Коммунист” газетдиз, гилан “Лезги газетдиз” кIва­ла­­хал элячIнай. Ина ам 1985-йисалай ава. Ина адаз кьвед лагьай кIвал — ирид лагьай мер­теба жагъана. Ина кIвалахуни адаз халкь­дин уьмуьр, мурадар, ниятар мукьувай чир жедай, саки вири Лезгистан кIва­челай ийидай мумкинвал гана. Ина рикI гваз зегьмет чIугуни адан яратмишунрин хилер артухарна. Ина Мердали Жалилова вич тек са ша­ир яз ваъ, алакьунар авай устад публицист, гьикаятчи, критик, таржумачи тирди ­къалурна. Газетдин гьар йикъан, вични тадивал герек кIвалахни ийиз, гьа са вахтунда са жанрдилай маса жанрдал икI регьятдиз ва акьалтIай нетижаяр аваз элячI­дай алакьун авай ихьтин маса пешекар эдебиятчи бажагьат ава.

Шиират

Мердали Жалилован шииратдин май­данар генгбур я. Шиирралди кхьенвай эсерар жуьреба-жуьре кIалубра аваз туькIуьр­нава — ина са шумуд къатунин (ва я мертебадин) чIе­хи поэмаярни, адетдин, чпин цIара­рихъ гьар жуьредин кьадар авай бендерин шиирарни, куьруь-яцIу чIалар, яни муьжуьд, кьуд, кьве цIарцIин шиирарни ава. Рагъ­экъечI­дай патан ва Европадин шииратрай атанвай мягькем кIалубра аваз,  рифмайрин къайдайра са вичиз хас кьетIенвилер аваз кхьенвай чIа­ларни ава.

Темайрин жигьетдай къачун хьайитIа, адан яратмишунра эдебиятда тайин гзаф хи­лерин — ватандашвилин, муьгьуьббатдин, уьмуьрдал кьарувилин, халисан философиядиз хас дерин веревирдерин, хуш зарафатдин, хци сатирадин эсерар гьалтзава. Абурал­ гъвечIи ва кьулан яшдин аялар патал кхьенвай шиирарни, поэмаярни алава хъжезва.

Ихьтин эсерар адан “Сергьятдал”, “Къацу къашар”, “Фу”, “Рекье”, “ЧIимчIирдин ма­ни”, “Девирдин дуван”, “Ирид лагьай мертебадай”, “Машмаш тарак”, “Билбил базардал”, “Кефчи дуьнья”, “ЦIийи махар”, “Яшамиш жен!”, “Акьуллу савкьат”, “Игитрин чил”, “Чна вуч тазва?” ктабрай кIелиз жеда.

Мердали Жалилован шииратдин чIал гзаф девлетлуди, чан алайди, халкьдин руьгь­дай ацIанвайди я. Ада вичин чIалара гъи­­ликнавай гафарин гафарган туькIуьрун хьайитIа, ам Етим Эминанни СтIал Сулейманан гафарикай туькIуьрнавай гафарганрилай са кIусни кьелечI жедач. И карди шаирди­ вичив гвай кьилин “алат” жезмай кьван хийирлудаказ, адав пас кьан тийидайвал, къе­нин девирда яшайишдин жуьреба-жуьре себебралди (а себебрал чIалан къадирлу сагьибар хьана кIанибурун саймазвални, къайгъусузвални алава жезва) чи ме­цивай яр­гъаз къакъатнавай, михьиз квахьунин гъаргъардал алай гафариз уьмуьр хгузва, абур чIа­ла лазимбур яз амайди къалурзава.

Жалилован шииратдин тIаратIдал кхьенвай кьилин гафар “Инсанвал”, “Гьахъвал”, “Кьегьалвал” я.

Адан шиирар урус ва Дагъустандин чIа­лариз таржума авунва. Аялар патал кхьенвай са кьадар шиирар  алай аямда, Урусатда вилик-кьилик квай шаир тир Максим Амелина таржума авунваз, Москвада  “Аялар патал­  эдебият” тIвар алаз акъатай ва вич чи уьлкве­дин чпихъ кIел-кхьин авай  халкьарин писателрин эсеррикай ибарат чIехи антологияда гьатнава.

Гьикаят

Шаирди гьикаятдин эсерар кхьин кьетIен­вални ажайибвал авай кар я. Мердали Жалилова эдебиятдин и хилени вичин хвал кутун дуьшуьшдин кар туш. Ам кьадардалди са акьван чIехиди туштIани, метлебдалди ери авайди я.

“Лезги газетдин” кьилин векилрикай сад, рекье-хуьле хьун себеб яз, адаз и пад а пад язавай девир, халкьдин уьмуьрни яшайиш къенепатай аквадай мумкинвилер гзаф хьана. Эдебиятдин дережадиз акъуднавай халисан ихтилат, кьиса, рекьин агьвалат, таъсирлу са вакъиа махунин ва я кьисадин кIа­лубда аваз гун, тIебиатдин гуьзел ва тикрар тежедай са шикил гафунин рангаралди чIугун чи устаддин гьикаятдиз кIевелай хас кар я. Адан гьикаяяр гъвечIибур, гьиссералди, фикирралди, рикIел аламукьдай игитрин къилихралди, рахунралди девлетлубур я. Ада абур гьам чIехи ва гьам гъвечIи кIелдай­буруз талукьарзава.

Писателдин гьикаятдин эсерар “Кефчи дуьнья”, “Акьуллу савкьат” ктабра гьатнава.

Публицистика

Мердали Жалилов къенин девирда чи лезги медениятда кьилин публицист я лу­гьуз жеда. Ада къарагъарзавай кьван кар алай месэлайрин кьадар гзаф я. Адан рикIел цIарх тавурди гьи месэла ятIа лугьун четин я. Гьар са месэладин гьакъиндай адан рикI кузвайвили гьейран тавуна тадач.

И жигьетдай адакай гьа вичин гафаралди­ лугьуз жеда: “Суалар къвердавай гзаф я. Ва­тан ва тарих, общество ва инсан, гьукум ва къа­нун, бубаяр ва веледар, къенин югъ ва  ге­лежег… Ибур вири фагьум-фикирзавай гьар са инсандин вилик датIана акъваззавай суалар — веревирдер я. ГьикI кьил акъудда? Гьинихъ гьерекатда? Вуч хъсан я, вуч — пис? Жу­ванди вуж я, патанди — вуж?.. Уьмуьрда да­­тIана чIехи гьерекатар кьиле физва. Общество вич дегиш жезва. Вири крариз, девирдин векил яз, шаирди, публицистди, гьикаятчиди къимет гун тавуртIа, адетдин инсан­рилай а кар алакьдач. Уьмуьрни, затIни тахьайди хьиз, гьакI алатна фида. Амма гъала­тIар,  тахьай, тавур крар?.. Агакь тавур мурадар?..

Бес чун гьакIан бум-буш къумлухдай физвани? Гьа къумлухра генани артух рехъ къалурдай лишанар, яржар хьун герек я. Та­хьайтIа, карванди гьинихъ ялдатIа низ чида?”

(КьатI ама)

Арбен Къардаш,

Дагъустандин халкьдин шаир