Вилик вахтара вини дережадин устадвал авай устIардикай рахадайла, адан аламатдин алакьунрикай икI лугьудай: “Ада чилелай къачур къванцикайни сун гъал хкудда!” Дагъустандин халкьдин писатель, хейлин яратмишунрин эсеррин автор  Гьаким  Къурбанан  “Маскавдин аламатар” (ООО “Мавел” ктабханада чап­навай) тIвар ганвай нубатдин роман кIе­лайла, зи рикIел и тарифдин гафар хтана.  Гь.Къурбанан гьикаятчивилин дережа, зи­гьин­дин алакьунрилай гъейри, и рекьяй­ кIватI хьанвай дерин тежрибадини виниз хкажнава­.

Чаз, адетдин инсанриз, сада роман кхьизва, кхьенва лагьайла, им хкажиз тежедай пар хьиз аквада. Ана авай кьван дуьшуьшар, ва­къиаяр, инсанрин тIварар, абурун арадавай рахунар, алакъаяр, тарихдин делилар, абуруз дуьз къиметар гунар — ибур, дугъриданни­, дерин чирвилер, зигьин, кьатIун, ирибур куьлуьбурукай чара авун, кIелчиди регьятдиз ва хушвилелди кьабулун, кхьенвай роман тайи­н яратмишунин дережадаваз арадал гъун регьят кар туш. Гьавиляй роман кхьин гъиле кьуна, ам теснифна, эхирдал кьван гъидайбур, виликамаз лугьун, зурба ксар я. Им сад.

Кьвед лагьайди, гьихьтин алама­тар аквазва чаз Маскавдай? Квел желбзава чи фикир роман кхьенвай авторди? Гъилер сад-садавай гуьцIна, чим гана хьиз, чIехи гьевесдалди башламишна за кIелиз. Ктабдин сифте чина  кIелчияр патал баянар ганва: “Да­гъустандин халкьдин писатель Гьаким Къур­банан­ “Маскавдин аламатар” роман лезги халкьдин ХХ асирдин тарихдикай кхьенвай художественный эсер я. Адай уьлкведа Октябрдин инкъилаб къурмишай ва социализм эцигай къагьриманрин жанлу къаматар, гьерекатар ва кьисметар аквазва. Эсердик милли адетар, майишатар, къилихар, азадвал патал чIугур женгер, сиясат, философия ва Лезгистандин гуьзел шикилар ква”.

Чун сифте Лезгистандин гуьзел шикилрал акъвазин, вучиз лагьайтIа, абур авторди чIехи устадвилелди къалурнава: “Къацу чIу­рал лацу хипер чкIанва… И нехишар чи Самур вацIун мублагь дугунра дуьзмиш хьанвай багълариз ухшар я. Ингье фараш тегьенг­рикай женнетдин емишрин жанлу кулар куьрс хьанва…. Емишривни дамах гва: пад яру Агьмед ичер, хъипи чIухлумпI чуьхверар…”.  Маса шикил: “…Хуьреринни, тамаринни дагъларин гьяркьуь цIиргъ, гимишдин манатар алкIурнавай дишегьлидин камари хьиз, Каспий гьуьлуьвай ЦIахуриз кьван экIя хьанва. Дагълар хкаж хьанвай зурба тепейрин кIанивай, лежбердин цIил хьиз, гагь дуьз, гагь какур жез, вацI фенва…”. Ихьтин устадвилелди “чIугунвай” шикилар ктабда гзаф ава, амайбур квез кIелайла аквада.

Аламатдин кар ам я хьи, авторри, художникри къалурзавай шикилар тIебиатдай чаз виридаз аквазвайбур я, анжах чун, абур кьа­тIун тавуна, яб тагана, тади кваз, къвалавай гуьцIна, физва. Яратмишунрин цIай-цIарапI квайбур гуьрчегвилин къвалавай фидач, абур гьейран жеда, ашукь жеда ва чпиз авунвай таъ­сир, чпин эсер-гьиссер жумартвилелди чаз пайда. ГьакI хьайила, чна ихьтин инсанрин тIварар гьуьрметдалди кьазва, рагьметдиз фейила, абуруз тимталар, гуьмбетар эцигзава.

Гь.Къурбанан романдин кьетIенви­ле­ри­кай рахун давамарун патал чна адан устIар­ханадиз са вил вегьин герек къведа. Килигин чун, ада вичин романда игитар гьикI арадал гъизватIа.  Эгер авторди яратмишзавай ксар кье­лечI, деринвал авачир, са рангуналди кхьенвай, акунмазди, кьил акъатдайбур хьайи­тIа, кIелчийрин гьевес рекьида, кIелун давамар тавуна, ктаб агалда. “Маскавдин аламатра” игитрин кIалубар, са шумуд пата­хъай “экв яна”, акунринни, рахунринни, краринни хесетрин куьмекдалди ачухарзава.

Кьилин игитрикай сад Суванан хва Манчарахъ галаз кIелчи романдин сифте кьиляй икI таниш жезва: “Кьакьан буйдин, лацу кIурт ва чал рангунин хипен шишкIукI бармак алай, юкьвара гьанефар кутIуннавай, мехъердай яшдив агакьзавай жегьил итим…”. Имни цлал алкIурнавай суьрет хьиз ганвач, Манчар хуьруьн агьалийрин яшайишдин са пай я. Хуьруьн яшайиш лагьайтIа, ргазва: “…дишегьлийри кIвалер михьзава… Кьилерал ла­цу фитеяр, къацу генжеяр алай рушар, сусар­, къуьнерихъ лацу кварар галаз, булахрин рекьева… Рагъул фитеяр, шуткьуяр алай къарийри гьаятра авай къулара, куьруьгра цIаяр хъувунва: лежберриз нисинрихъ таза фарни къафунар ракъурна кIанзава. Къе хуьре Сад лагьай рагалдин сувар я…”  Хуьруькай рахайла, инал мад са шикил тагъана кьарай къвезвач: “…ХарапIайрин арайрай хкатна аквазвай кIвалерин гурмагърай пакаман кьери гумар акъатзава. Хъач акъатнавай куьчейриз юхсул кицIер, кацер, верчер экъечIзава. Гьаятрай гуьгъуьна кIелер авай хипер, данаяр галай калер акъатзава, чеб чпиз, иесияр галачиз, таза къежел векь авай яйлахриз кагьулдаказ физва”. Хуьре чIехи хьайи кIел­чияр, квез и шикилар таниш яни, жегьил вахтар рикIел хтанани, рикIиз чим атанани? Са им квяй я?

Гила чун килигин Суванан Манчаран итимвилиз.  Са юкъуз ам почтадиз фена, газетдай атанвай гонорардин пул вахчуз. Кассирди ву­гай пул, гьисабни тавуна, жибинда туна, кIва­лиз хтайдалай кьулухъ чир жезва хьи, кассир дишегьлиди къвезвай кьадардилай артух 70 манат ганва: “Почтадин къуллугъчи ди­шегьли, кIвалахдин вахт куьтягь хьана, кIвализ хъфиз гьазур жезвай. Вичел чарчин пулар авай гъил яргъи авуна, гьяркьуь камаралди кьетIивилелди къвезвай таниш итим акурла, Меседу гьасятда гъавурда акьуна: кIвачел акьалтна, вилер накъварай ацIана, рахана:

— Я чан стха, вун гьикьван мергьяматлу я?!

— Я чан вах, бес за пуд бала хуьзвай диде кIеве твадайни?! Куьн ахьтин гьалда аваз, и пул зи туьтуьнилай фидайни?! — лагьана Манчара.

— Я чан стха! — кассирдин шуькIуь яхун гъилер итимдин пул авай гъилерик кикIанва. — Яраб дуьнеда вун хьтин рикI гегьенш инсанар мад аватIа?!

— Ава, ава…”.

Литературадин яратмишунра чпиз хас къайдаяр, тегьерар авайди я.  Абурун арада метафораяр, гекъигунар, тешпигьар ава. Акван гила, Гь.Къурбана вичи лугьудайвал, а мегьешар авторди гьикI ишлемишзаватIа. Чна абур ктабдай къачунвай мисалрин куьмекдалди ахтармишда:  “…тик рагал ал­кIан­вай Ругул хуьр вирт акъуднавай куьнуьдин регъ хьиз аквазва…”,  “Советрин гьукумат яваш-яваш бураздикай хкудна… Ам ахпа буд­ хайи араба хьиз амукьна, инихъ-анихъ юзана, михьиз чкIана…”,  “Кьуьзуь серкер, гару авадарзавай бармак хьиз, суван къузадай бередал хъфена”,  “Заз аквазва, яшлу ту­ристар, гъилер хкажиз, кьуьлуьник экечI­зава: садбуру, кIвачер вергери кайибуру хьиз, хкадарзава; садбурун рикIелай, гъилер хкажайла, кIвачер къекъуьрун, кIвачер къекъуь­райла, гъилер хкажун алатзава…”  ва икI мад.  И мисалри чаз къалурзава, сад лагьайди, лезги чIалахъ авай мумкинвилер; адалайни алава, гьа хайи чIалан мумкинвилер устад­вилел­ди ишлемишун, арадал атанвай шей кIел­чийри иштагьдивди кьабулун. Эхиримжи­ вахтара сиве мез юзазвай кьванбур лезги чIал чируникай рахазва. Ингье чIал чирдай хъсан чешме, имни квез виридалай хъсан Къурбан муаллим. Яргъариз фин герек къвезвач.

Гьелелиг чун “Маскавдин аламатар” романдин лайихлувилерикай рахазма. За кьа­тIузвайвал, кхьинин хатI, ихтилат физвай де­режа, сюжетдин цIарцIин туькIвейвал, кьиле физвай вакъиайрин субутлувал, халкьдин сивера адет хьанвай мисалар, мискIалар герек чкайрал ишлемишун писателдин бажарагълувилин лишанар я.

Инсанри лугьудайвал, ракъинални лекеяр жеда. ЧIехи алимривайни, гьакимривайни устIарривайни гъалатIар жедайди я. Ихьтин фикир Гь.Къурбанани вичин романда раиж ийизва. Гьар са кхьизвай касдихъ вахтариз, вакъиайриз, инсанриз къимет гудай вичин хсуси уьлчме ава. Гь.Къурбанан уьлчмедай килигайла, чи гьукумдин кьиле хьайибурук дуьзбурни, чIурубурни хьана. Марксан ва Энгельсан пайдах гъиле кьуна, Советрин Со­юз тешкилай  Ленинни Сталин дуьзбур, Сталин мавзолейдай акъудай Хрущев ва СССР чукIурай Горбачевни Ельцин чIурубур я. Гьами­ша мукъаят, терефкар тушир, гьакь-нагьакьдай, са патазни майилвал авачиз, кьил акъудиз алахъдай, уьмуьр тек кьве — чIулавни ла­цу — рангунинди туширди тестикьарзавай авторди и жуьре кьетIивилелди пайи-паяр авунал зун тажуб жезва. Гьа са чIавуз килиг ада вуч кхьизватIа:

“…Совет гьукуматди дагъви жемятар арандиз куьчарна, къадим бубайрин никIер-векьер, яйлахар-къишлахар, булахар-кIамар галай хуьрер къавар аламачир кIалубриз, харапIайриз, векь-хъач акъатнавай куьчейриз, цаз-вал акъатнавай жигъирриз элкъвенва… Инсанар тахьайла, Алпан дереда мал-къарадин нехирар, хиперин суьруьярни амач, абур тахьайла, дагъларин цIарара уьфтер язавай сваларни, шимера къакъра язавай къветерни, никIера къушарин лужарни аквазмач…”

ИкI хьайила, Совет гьукуматдивайни гъа­латIар хьанвайни? Им гила лацубурук акатзавани, чIулавбурук?  Мад кIелин: “Аферин чеченар! Абурун сад лагьай президент генерал Дудаев халис къагьриман тир. Ам тарих­да амукьда”. И цIарариз за баянар гудач, къуй Рамзана гурай.

Гьелбетда, гьар са автордиз вичин акун-кьатIун жезвайди я, анжах ада вичин тереф ачухдиз къалурун адет туш. Авторди тарих лукI­­виле кьуна виже къведач, ам вич тарихдин лукI я. ТахьайтIа, эхиримжи вахтара тарих, кьезил хесетар квай дишегьли хьиз, гьарда вичиз кIандайвал ишлемишзава.  Адалай гъейрини, яратмишнавай шейинихъ, адет яз, тайин тир адрес жезвайди я. Чи гъилевай ро­ман гьихьтин къатар патал кхьенва? Телефо­нар­ гъилевай жегьилрикай рахайтIа, чарараллай кхьинар абурун рикIелни аламач. Чебни, чIулав чуруяр виликна, мискIиндин рекьева. Вилер зайиф кьуьзуьбурукай рахайтIа, абуру­ “Лезги газет” са гуж баладалди кIелзава. Амукь­завайбур югъди чпин хийирдихъ калтугнавай карчиярни, СтIал Сулеймана ла­гьай­вал, “гьар патахъди тум къекъуьрзавай” интеллигентар я. Де вун ибур гъавурда тваз алахъ!

Зи рахунар яргъи хьуниз килигна, инжиклу хьанвай кIелчияр, куьне са тIимил эх хъия. Заз ктабдавай са бязи куьлуь гъалатI­ри­кай­ни кьве келима хълагьиз кIанзава. Автордин тахсир туштIани, романдин чинра лезги грамматикадин, морфологиядин рекьяй чIурукIа кхьенвай хейлин гафар гьалтзава. Мисал, санал жемят кхьенва, муькуьнал — жемягьат.­ Гзаф гафара гьарфар ахъайнава (месела, — девлетлуйрин гафуна “т” гьарф ахъайнава) ва икI мад. Ктабдин эхирда, редактор яз, вири кIел­чийриз хъсандиз чидай шаир Зулфикъар Къафланов къалурнава. Яраб, адаз и гъала­тIар акунач жал?

Са гъвечIи макъалада чIехи романдикай дерин ерилу ихтилат авун четин я, адаз вири патарихъй килигунни еке везифа я. Зи къенин рахунин кьилин макьсад Дагъустандин халкьдин писатель, чи машгьур алим, тарихчи-энциклопедист ва гзаф рикIиз хуш инсан Гьаким Къурбанан нубатдин эсер чапдай акъатнавайдакай кIелчийриз хабар гун, ана къарагъарнавай са жерге месэлайриз килигун я.

Максим Алимов