Агъур имтигьан

Ислягь атомди инсаниятдиз фадлай  къуллугъзава. АЭС-арни дуьньядин уьл­квей­ра тIимил авач. ЧIехи алимри абурун хатасузвал заминламишзавай. Амма таквар баладивай Аллагьди вичи хуьряй — гьавайда лугьузвайди туш. Гьайиф хьи, АЭС-рал аварияр, бедбахтвилер хьана. ИкI, 1986-йисан 26-апрелдиз Украина ССР-дин Припять шегьердин патав гвай Чернобылдин АЭС-дин кьуд лагьай энергоблокдин реактор, 2011-йисан 11-мартдиз Япониядин Фукусимадин АЭС-дин кьуд энергоблок хъиткьинна. Мусибатдин нетижада гзаф кьадар радиоактивный шейэр чкIана, телефвилер хьана. Чернобылдин патаривай 30 километрдин зонадай 115 агъзурдалай гзаф агьалияр яргъаз хатасуз чкайриз куьчарна.

Зурба авариядин чIуру нетижаяр арадай акъудун патал 500 агъзурдалайни гзаф ксар желбнай. Гьарайдиз сифтени-сифте гьай лагьайбурукай сад лезги халкьдин уьтквем хва, чIехи ватанперес  Нисрет  Сейфуллагьович  Исмаилов тир — 28-апрелдиз ам авария хьайи чкада авай. Генерал Омар Муртазалиева вичин “Намусдин буржидалди. Тарихдин очерк” ктабда Н.Исмаиловаз” Дагъустандин сад лагьай чернобылви” гьавайда лагьанвач.

Авария хьайивилин гьакъиндай акьалтIай чIуру хабар а чIавуз старший лейтенантдив Молдавияда, Тирасполь шегьерда къуллугъзавайла, агакьнай. 28-йиса авай офицер кьве йикъалай хаталу чкада авай.

Суьгьбетдайла, ада рикIел хкизвайвал, АЭС-дал сифте Киевдин военный округдин гражданвилин оборонадин полк рекье тунвай. Герек приборар авай машинрин ва маса техни­кадин винелай анжах ших (тент) тир вегьенвайди. Ра­диация авай чкадиз ихьтин техника ракъурун чи ватандашди еке гъалатI ва я те­чир­вал яз гьисабзава. Нетижада вири состав — тамам  полк (450 кас кьван) радиацияди басмишна, госпиталдиз агакьарна. Ротадин командир Ис­маилов Чернобылда 15-июндалди хьана. 15-майдиз ада 150 рентгендилайни гзаф радиация къачунвай. СССР-дин оборонадин министерстводин химический кьушунрин начальникдин къарардалди гуьгъуьнлай  жерге­дин ватандашар патал — 25, военныйриз 50 рентген “нор­ма” яз эцигнай, ахпа ла­гьай­тIа, мад­ни тIимил — “15”, “25”. Гьакъикъат­да хаталу­ зонада кIва­лах­дай­бурук акатай радиациядин (доза облучения) кьадар идалай гзаф тир. Нис­рет Сейфуллагьовичан медсправкада ла­гьайтIа, 25,4 рентген къалурнавай. Ада зонада­ кIва­лах тади гьалда, кардин гъа­вурда аваз теш­­килна. ИкI, къвез-хъфизвайбур патал кIеви ре­жим, радиациядин ­разведка, дозиметриядин гуьзчивал, чкадал алайбур ва зонадай­ хъфизвайбур саноб­работка, Припятдай акъуд­завай техникани яракьар хатасуз авун (са­ни­тарная дезактивация) ва гзаф маса серенжемар кьилиз акъудиз­ эгечIна. И ва маса кIвала­хар тамамардайла, Н.Исмаилован гъилик 250 кас квай. Адаз абурун кьисмет, гележег­ гьихьтинди хьа­натIа, ма­лум туш. Абур вири Ук­раи­надай тир.

Варзни зуралай гзаф вахтунда, жуван сагъламвал, уьмуьр еке хаталувилик кутуна­, мусибатдин авария хьанвай чкада зегьмет чIу­гун, къутармишунин, чIуру нетижаяр ара­дай­ акъудунин кIвалахар тешкилун еке игитвал я. Зонадай хтайла, Н.Исмаилов гьасятда Одессадин военный госпиталдиз рекье туна. Ина пуд вацран къене адан вири иви де­ги­шарна. Къейдна кIанда хьи, кьегьал офицер, игит дагъви госпиталдин медикрин пеше­кар­вили, абур чпин хиве авай везифайрив жа­вабдарвилелди эгечIуни, иви дегишаруни къу­тармишна. “Зи дамарра исятда къе­къвез­вайди зи иви туш!” — ара-бир хъуьрез-хъуьрез хиве кьада касди ихтилат кватай вахтунда. “Чернобылда чакай садани я тIварар, я шабагьар патал иштиракайди туш, — къейдзава полковникди. — Чи аскерри, офицерри, гражданвилин къуллугърилай атайбуру — вирида чпин хивез игитвилин еке везифа къачуна”.

Къуллугъдин рекьер ва дережаяр

Ахцегь райондин Фиярин хуьр. Ам гьуьлуьн дережадилай кьве агъзур метрдин кьван кьакьанда дагълара ава. Лекьеринни уьтквем рухвайрин кьетIен дуьнья. Чи дуст Нисрет ина 1957-йисан 29-сентябрдиз гзаф аялар авай хизанда дидедиз хьана. Диде Магьиятани медениятдин хиле, галатун тийижиз, кIвалахай буба Сейфуллагьа чпин веледар намуслубур, уьтквембур, зегьметдални чирвилер къачунал рикI алайбур, халис ватанпересар яз тербияламишна. Нисрета 1976-йисуз ДагОгнида 2-нумрадин юкьван мектеб, ахпа ГПТУ акьалтIарна. Шуьшедин заводда кIвалахна. Жегьил Ашхабаддиз хи­микрин-инструкторрин школадиз рекье твазва. 1981-йисуз Костромада химзащитадин военно-командный училище лап хъсан къиметралди акьалтIарай офицер Монголиядин Халкьдин Республикадиз акъатзава. Ана ада взводдин командирвилин, ахпа кьилдин разведбатдин РХБЗ-дин къуллугъдин начальникдин везифаяр тамамарзава. 1985-йисуз Н.Исмаилов Одессадин военный округда 14-армиядин радиациядин, химиядин ва биоразведкадин командирвилин къуллугъдал тайи­нарна. 1994-йисуз ада Москвада Советрин Союздин Маршал С.Тимошенкодин тIвару­нихъ галай РХБЗ-дин (радиационно-химбиологическая защита) Военный академия акьалтIарна, адаз подполковникдин чин гана.

Кар алакьдай офицер, къуллугъ давамариз, Москвадин военный округдиз, Курск шегьердиз кьилдин бригададин батальондин штабдин начальниквиле рекье твазва. Ина ам АЭС-дал разведка, гуьзчивал авунал, махсус­ ученияр, вердишардай кIвалахар кьиле тухунал машгъул жезва. Инани яргъал фе­нач, къуллугъдин рекьяй хкажун яз, Моск­вадин патав гвай танкарин Кантемировский дивизиядин Андропован тIварунихъ галай гвардиядин 13-полкунин химкъуллугъдин начальниквиле тайинарзава. Гьиниз рекье тунатIани, Нисрет Сейфуллагьовича вичин хиве тунвай жавабдар везифаяр, гьар са кIва­лах, кар чиз, гьакъисагъвилелди кьилиз акъуд­­зава, ам кьиле авай подразделенияр тафаватлу жезва.

1995-йисан январдилай 1998-йисан апрелдалди РФ-дин оборонадин министерст­во­дин кьушунрин сад авунвай дестедик кваз Н.Исмаилов СКФО-да (Чечняда) кьушунар герек тир махсус такьатралди, радиохимразведкадин при­бор­ралди, Чечен Республикадин сергьят тирвал блокпостар лазим тадаракралди таъминарунал машгъул хьана. Бан­дитрин геллегьар Дагъустандиз сухулмиш хьайила, сад авунвай дестедик кваз къайдаяр ва жемиятдин хатасузвал хуьнин месэлаяр гьялунин кардани еке активвал къалурна (1999-2000-йисар).

Дагъустандин МЧС-да кIвалахай 1998-2002-йисара лагьайтIа, Нисрет Сейфуллагь­о­вичан  регьбервилик кваз республикадин са жерге районрани шегьерра кьери хлордихъ, аммиакдихъ, живедихъ (ртуть) ва маса шейэ­рихъ галаз алакъалу хаталу гьалар арадай акъудунин кIвалахар авуна. Республикада ада тамамарай, хатасузвал таъминарай ихьтин кIвалахар мадни пара я. Ботлих, ЦIумада, Новолак районра, Къарамахидани Чабанмахида женгинин гьерекатар куьтягь хьайидалай кьулухъ хъиткьин тавуна аму­кьай минаяр, авиабомбаяр, снарядар жа­гъурунин, хата­суз авунин, тергунин кIвала­харни Н.Исмаилован регьбервилик кваз кьилиз акъудайди я.

2002-2006-йисара чи дирибаш ватандашдин чирвилер, алакьунар Россиядин МЧС-дин ЦРЦ-да (центральный региональный центр) герек атана. ИкI, ам сифте Липецкдин областдин Данков шегьердин ва райондин ГО ЧС-дин управленидин начальниквиле, ахпа Москва шегьердин ЦРЦ-дин управленида Россиядин МЧС-дин кьетIен гьаларикай хуьдай ва вилик пад кьадай управленидин начальниквиле тайинарзава.

2006-йисан мартдилай 2007-йисан июндалди Нисрет Сейфуллагьович Тольятти шегьердин илимдинни производстводин “Челнюк” фирмадин Дагъустанда авай филиалдин директор тир. И девирда медицинадин, химиядин гадарнавай амукьайрикай, кьери живедикай, аккумуляторрин батарейрикай, машинрин чархарикай (ва мсб) маса шейэр гьазурунин (утилизация) кIвалахар кьилиз акъудунал гуьзчивална. ГО ЧС-дин управле­нидин начальник, гвардиядин полковник Н.Исмаилова хаталувилик акатай инсанар къутармишай дуьшуьшарни малум я.

2007-2012-йисара ам Даггоспедуниверситетдин ГО ЧС-дин зегьмет ва цIаяр кьуникай хуьнин управленидин начальник тир. Гуь­гъуьн­лай та 2020-йисалди республикадин меркездин ГО ЧС-дин крарай управленидин начальниквиле кIвалахна.

Нисрет Сейфуллагьовича жегьил — жава­нар ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишун патал общественный еке кIвалах тухузва. ИкI, ам республикадин мектебра, вузра­ ва маса идарайра мукьвал-мукьвал аквада.

Заргардин гьар са тIуб устIар я лугьудайвал, гьихьтин четин уламра гьатнатIани, чи уьт­квем дагъвиди вичин хиве тур, тапшурми­шай гьар гьи кIвалах, везифа хьайитIани, намуслувилелди, уьзягъвилелди кьилиз акъудна. Зегьметди гьуьрметни гъида. Гьавиляй Н.Исмаилов ихьтин шабагьризни лайихлу хьана: “СССР-дин Яракьлу Къуватра къуллугъ авунай”, “Россиядин МЧС-да агалкьунрай”, “Гене­ралиссимус И.Сталин”, “Генерал-полковник М.Танкаев” орденриз, “Военный къуллугъда та­фаватлу хьунай” медалдиз, “Да­гъус­тан­дин Игит” къизилдин гъетрез, “Чернобылдин Игит” гъетрез, гьакI хейлин ма­са  шабагьризни гьуьр­метдин грамотайриз.

Гьуьрметлу хизанда кьве рушни са хва халис ватанпересар яз тербияламишнава.

Жанлу руьгь

Жуьреба-жуьре гзаф чкайра хьанвай, къуллугънавай, дуьнья, инсанар акунвай, цIаярайни вацIарай экъечIнавай, беденда мягькем руьгь авай, женгеринни имтигьанрин яцIа хьанвай  чIехи офицердихъ, гьелбетда, вичин веревирдер, лугьудай гафар — яратмишунарни тахьана амукьдач. Нети­жада адан гъиликай шиирар, очеркар, рикIел хкунар, вакъиайрикай, багъри ерийрикай — гъвечIи ватандикай, дагъвийрин, кьилдин ксарин уьмуьрдикай (ва икI мад) кхьенвай шейэр хкатнава. Абур са шумуд ктабда гьат­на­ва: “Фий: дагълара ихьтин хуьр ава”, “Илиф, ­дустар”, “Офицердин кхьинар”, “Куьгьне ­дустар”.

Са жерге шииррай автордин вичин къамат, къени къилихар кьатIуниз жезва: дустарал, тIебиатдал рикI хьун, сабурлувал, жумартлувал, регьимлувал, мугьманпересвал, мергьяматлувал ва икI мад. Месела, Нисрет Сейфуллагьовичан и ерияр, гьакIни къенивал, дуьзгуьнвал, бажарагълувал 2021-йисан июндиз Махачкъалада “Илиф, дустар” ктабдихъ галаз танишардайла, ­мярекатдал рахай гзафбуру къейдна. Ингье куьрелди а чими келимаяр, “лувар квай” хьтин ибараяр: “хъсандиз къени рикI, девлетлу руьгь авайда­ кхьида”, “бажарагълуди вири крара бажарагълу я”, “кар бажармишдай, гзаф дустар авай савадлу кас я, адаз вирида гьуьрметзава; чи государство ихьтин дирибаш, уьтквем рухвайрихъ муьгьтеж я”, “лезги халкьдиз­ гьа ихьтин рухваяр герекзава”, “ахьтин ксар ава хьи, гьар юкъуз са гьихьтин ятIани хъсан кардин гуьгъуьна жедай”, “эркек хва я, адаз хайи ерияр, ярар-дустар гзаф кIанда”, “рикIе, чина берекат авай и кас чи намус, чи дамах я. Нисрет Сей­фуллагьовичан рикI, дуьнья хьиз, ачух я” ва икI мад.

Багъри ерийриз ада ихьтин цIарар бахшнава:

ТIебиатдин нур авай хуьр,

Еке чил — абур авай хуьр,

Мал-къара, тIанур авай хуьр,

Девлетрин дагъ — Фиярин хуьр!

 

Кьуд пад я ви кьакьан дагълар,

Дере, чуьллер,  чар булахар.

Пуд патахъай вацIар-селлер,

Дагълариз хас дигай кIвалер,

Ашукьрин къул — Фиярин хуьр!

 

Ашукь Ширин — билбилдин ван.

Манидин хва тушни Тарлан!

Сазандар я гьар са жаван,

Манийрин чан — Фиярин хуьр!

Дирибаш полковник, Россиядин Федерациядин писателрин, РФ-дин журналистрин союзрин член Нисрет Сейфуллагьовичахъ чаз мягькем сагъламвал ва мадни агал­кьунар, хизанда хушбахтлувал хьун кIан­зава. Къуй дуьнья ислягь ва саламат хьурай!

Шихмурад Шихмурадов