РагъакIидай патан “демократиядиз” къуллугъзавай уьлквейри Крымдин халкьди Россиядик экечI хъувунин гьакъиндай чпин гаф лагьайла ва Россия­дин Федерациядин Президентди, крымвийрин эрзиман мурад кьилиз акъудуналди, тайин­ Указ акъудайла, Крым Россиядик эхкечIайла, Россиядиз сифтегьан къадагъаярни (санкциярни) малумарнай. Крым гуя Украинадин вилаят я, ам Россиядик акадар хъувун дуьньядин (США-дин ва Евросоюздин) законрихъ, демократиядин къайдайрихъ галаз ерли кьан тийизвай делил, гьатта тахсиркарвал я. Къени абуру ва Украинадин халкь дяведин цIаяра тунвай Зеленскийди, Крымдал гьужумда, гуя ам вахчуда лугьуз, балабанар язава. Зеленскийдин кьиле тефидай иштагьар мадни ачухарун патал ам долларралди, яракьралди ацIурзава. Чизвач хьи, я Россияди, я чкадин халкьари, чи уьлкведин армияди Крым хуьда. Ам Россиядин Федерациядин регион тир, гилани я.

240 йис идалай виликни Крымдин ханлух Россиядин империядин вилаят тир. Вучиз США-дин ва РагъакIидай патан уьлквейрин, Евросоюздин регьберри тарихдин и делил рикIелай ракъурзава, Украинадин миллетбазрик цIай кутазва, абур, вагьши кицIер хьиз, чпин стхайрал гьалдарзава? Анжах чпин итижар патал. Россия зайифариз кIанз. Украинадин иесивал авун, ЧIулав гьуьл гъилик авун патал­. Ибур кьилиз акъат тийидай чIулав мурадар я.

Чна Крымдин месэладиз талукь тарихдиз вил вегьен. 1475-йисан гатуз Крым Османрин империядик акатна. Гуьгъуьнин пуд асирда ЧIулав гьуьлни туьркверин къенепатандаз элкъвена. ХVI  асирдин эхирра туьрквери Польшадин ва Урусатдин гьужумрикай хуьн патал лазим къвезвай кьван чкайрал къелеяр эцигна. И карда абуруз Крымдин ханлухдини куьмек гузвай. Абуру санал Урусатдин, Посполитадин мулкар кьун патални дявейрик цIай кутазвай. Ихьтин гьужумрин макьсад инсанар есирвиле кьун ва базарра маса гун тир. Крымдин базаррай 3 миллиондилай виниз лукIар маса ганалда.

XVI-XVII асирра Урусатдин пачагьри, Крымдихъ ва ЧIулав гьуьлуьхъ государство патал авай метлеб фикирда кьуна, Крымдин иесивал ийиз кIани гьерекатар авунай, амма са дуьзгуьн нетижадал атаначир. Тарихдин чешмейри шагьидвалзавайвал, 1710-1800-йисара Урусатдинни Туьркиядин арада кьуд сеферда дявеяр арадал атана. Урусатдин кьилин макьсад ЧIулав гьуьл гъилик авун ва савдагарризни военный флотдиз рехъ ачухун тир. Амма Крымдин ханарни, Туьркиядин султанарни урус пачагьдиз ихьтин мумкинвал тагун патал алахъзавай.

И дявейра Урусатдиз са шумудра Австриядини куьмекар гана. Урусри, казакри са шумудра Азовдал, Крымдал, Перекопдал, Бахчисарайдал, Къарасубазардал, Хотиндал, Яссыдал гьужумарна, гъвечIи гъалибвилер къазанмишна, амма — вахтуналди. Урусрин кьушунар мад, чпи кьур чкаяр таз, кьулухъ хъфиниз мажбур хьана. XVIII асирдани и везифа пачагьлугъдин къецепатан сиясатдин кьилин макьсад яз амукьна. 1735-йисуз Урусатни Туьркия мад дяведин гьерекатрик экечIна. Крымдин са бязи мулкар, шегьерар кьаз алахънатIани, яргъалди абурун иесивал ийиз алакьнач. Кьушунрив вахт-вахтунда недай суьрсет, яракьар агакьзавачир, садакай масадак акатдай азаррини аскерар пайгардикай хкудзавай.

1768-1774-йисар. Генерал Голицын, граф Алексей Орлов, князь Василий Долгорукий, генерал Суворов кьиле авай кьушунри 1769-йисуз Хотин кьуна ва Дунайдив агатна. Крымдин хан Селим ва туьркверин шагь Урусатди кьунвай чилер вахчун патал алахъна. Амма гьужумрихъ са нетижани хьанач. 1771-йисуз генерал-аншеф В.Долгорукий кьиле авай армияди Крымдин полуостров кьуна. Ихьтин агалкьунай Екатеринади генералдиз алмасар алай тур, пак Андрей Первозванныйдин ордендихъ акалдай алмазар ва “Крымский” титул гана. Хан Селим Туьркиядиз катна. Адан чкадал бейри Урусатдин терефдар Сагьиб II хкяна. 1772-йисан 12 ноябрдиз Долгорукова адахъ галаз Крым аслу тушир ханлух тирвилин ва Урусатдин къаюмвилик акатзавайдан гьакъиндай икьрар кутIунна. Гьелбетда, ихьтин гьакъи­къатдихъ галаз туьрквер рази хьанач. Абур мад дявейрив гатIунна ва 1774-йисуз кутIунай Кучук-Кайнарджидин икьрардин бинедаллаз Крымдин ханлух Туьркиядилай аслу яз амукьнач. Урусатдик ЧIехи ва ГъвечIи Кабарда, Азов, Керчь, Еникале ва Кинбурн акатна. Кьиблепата алишвериш вилик тухухуниз Керчдин проливни Урусатдин гъиле гьатуни куьмекна.

Икьрардин бинедаллаз Урусатдизни Туьркиядиз Крымдин аслу тушир ханлухдин крарик къаришмиш жедай ихтияр авачир. Къарарда къейднавай: “Татаррин вири халкьар — крымвияр, буджатар, к­убанвияр, едисанар, жамбуйлукар ва дич­кулар маса са гьукумдилайни аслу туширбур ва азадбур я. Абур татаррин жеми­ятди хкянавай хандиз муьтIуьгъ же­да…”

Гьелбетда, Туьркия ихьтин нетижадал рази тушир. Ада цIийи дяведиз гьазурвал акуна. Туьркверин султан чIехи халифни тир ва ханар тайинарунин кардани иштиракзавай. И кар себеб яз, Крымдин татарар кьве патал — Туьркиядин ва Урусатдин – пай хьана. Абурун арада ара-ара гъвечIи дявеярни кьиле фена. 1774-йисуз туьрквери ханлухдин кьиле Девлет-Гирей тайи­нарна ва адан регьбервилик кваз кьушунар Алуштадиз гьахьна. Урусрин кьушунри абурун вилик пад кьуна. Гьа и женгина гележегдин полководец Михаил Кутузован вилизни зиян ганай.

1776-йисуз Урусатдинни Туьркиядин арада Крым патал мад дяве кьиле фена. Туьркиядиз сакIани Крым вичин гъиляй акъатна кIанзавачир. Крымдин шегьерра ва хуьрера къарагъарнавай бунтар секинарун ва Туьркиядин кьушунар ханлухдай чукурун патал аниз Александр Суворован регьбервилик кваз 20 агъзур аскер рекье туна. Кьилин везифа тамамарайла, Суворова Крым кьуд округдиз пайна ва урусрин кьушунар къелейра, махсус сенгеррал ва лазим чкайрал акъвазарна. Гьуьлуьн къерехрив гвай Туьркиядин вири гимияр Крымдай хъфиниз мажбурна.

1778-йисуз Новороссийск, Азов, Астрахань ва Саратов губернийрин наместник, генерал-губернатор, князь Потемкинан буйругъдалди Суворова Крымдин чилерал алай эрменияр, грекар, волохар, гуржияр Азов гьуьлуьн къерехриз, Новороссиядиз куьчарна. Абурун кьадар 31 агъзурдав агакьзавай.

Туьркияди 1778-йисан июлдиз ва сентябрдиз урусрин гимияр ЧIулав гьуьлелай чукурун патал мадни алахъунар авуна. Амма Суворова туьркверин десантдин гимийриз ахьтин мумкинвал ганач. 1781-йисан зулуз туьркверин куьмекни галаз Шахин хандин стхаяр Батыр Гирея ва Арслан Гирея Крымда нубатдин бунтуник кьил кутуна. И кардикай хабар хьайила, Екатеринади князь Потемкиназ месэла гьялунин тапшуругъ гана. 27-сентябрдиз Крымдиз Урусатдин кьушунар гьахьна. Бунтунин кьилевайбур кьуна, хейлинбур телеф хьана.

Туьркиядин патай датIана хаталувал жедайди чиз, сенгерар мадни мягькемарна. Амма Потемкиназ акуна хьи, гьалар лап четинбур я. Туьркиядин таблигъатдик квайбурун наразивал акьалтIзавач. Кар алай месэлайрал эхир эцигиз куьмек гудай себеб сад авай — Крым Урусатдин империядик кутун. 1782-йисан декабрдиз Потемкина вичин фикиррикай Екатеринадиз малумарна. 25-декабрдиз императрицади Потемкинал сирлу документ рекье туна, Крым Урусатдин империядик кутунин  гьакъиндай разивал гана.

1783-йисан 19-апрелдиз Екатеринади “Россиядин державадиз Крымдин полуостров, Тамандин остров ва Кубандин вири терефар кьабулунин гьакъиндай” мани­фестдал къул чIугуна. Гьа и юкъуз Потемкин Крымдиз рекье гьатна. Херсондиз атайла, Потемкина Урусатдин мулкар чкадин душманрикай ва Туьркиядин гьужумрикай хуьдай серенжемар кьабулна ва Екатеринадиз чар кхьена: “Вилик-кьилик квай вирида Урусатдин пачагьлугъдиз къуллугъда лагьана кьин кьунва, абурун гуьгъуьналлаз вири Урусатдин державадик экечIда…”

Къейддай важиблу кар ам я хьи, Екатеринади вичин генерал­ривай ва къуллугъчийривай чкадин агьалийрив дуствилелди эгечIун, абур бейкефардай гьерекатриз рехъ тагун истемишзава. Эгер ихьтин крар авуртIа, закондин бинедаллаз кIевидаказ жаза гудайдакайни лугьузва.

Гьа чIавуз Крым Урусатдик кутун Францияди вичин итижриз зиян гузвайдай, вичиз хаталувал арадал гъизвайдай кьунай. Амма Европадин маса уьлквейри Крым Урусатдивай вахчун патал Туьркиядиз куьмек ганач. Адаз амукьайди сад хьана: кIанзни-такIанз Крым Урусатдик экечIун гьисаба кьун.

Гуьгъуьнин йисара Австриядин куьмекни галаз туьркверин гъиляй Белград, Измаил къеле, Анапа, Очаковни ахкъатна. Туьркиядин султан III Сулейманаз Османрин империядин машгьурвал виниз ахкъудиз, урусривай вичинбур яз гьисабзавай чилер вахчуз кIан хьана. Амма адан армиядихъ виликан хьтин гьунарар амачир. Нетижада 1791-йисуз кьабулай ислягьвилин икьрардалди, кьур вири чилер Урусатдив гумукьна.

ХIХ лагьай асирда телефвилер, къурбандар арадал гъизвай дявеяр мадни давам хьана. 1812-йисуз, Кутузован гьунар себеб яз, Бессарабияни Урусатдик акатна. 1828-1829-йисара Урусатдин патаз ЧIу­лав гьуьлуьн рагъэкъечIдай патан къерехар (Анапа, Суджук-къеле, Сухум) ва Ду­най вацIун хилер атана. Гуржистандин, Эр­менистандин чилерни туьркверин аслувиликай хкатна.

Кьуд йисни алатнач, Британиядин, Франциядин, Сардиниядин патай куьмекдин гъил агакьай Османрин пачагьлугъди мад чапхунчивилиз кьил яна. Дяведин сифте кьиляй урусрин флотди туьркверин Синоп бухтада гъалибвал къазанмишна. Амадагрин (союзникрин) куьмек агакьайла ва абурун десант Крымдиз гьахьайла, урусрин армийривай абуруз дуьзгуьн жаваб гуз хьанач. Йисан къене гьалкъада турдалай гуьгъуьниз душманди Урусат­дин ЧIулав гьуьлуьн флотдин кьилин база тир Севастополь кьуна.

Кавказ патал кьиле физвай дяведа урусри агалкьунралди женгер кьиле тухвана ва Карс кьуна. Амма Европадин вилик фенвай уьлквейрин патай дипломатиядин жигьетдай хьайитIани са куьмекни агакь тавур Урусатди вичин къазанмишунар гъиляй ахъайна. Париждин икьрардин бинедаллаз, Османрин пачагьлугъдив Кьиблепатан Бессарабия ва Дунай вацIун  къерехар вахкана. Дуьньядин сад лагьай дяведилай гуьгъуьниз Османрин империя терг хьана. Крым гьамишалугъ яз Урусатдик кумукьна.

Нариман Ибрагьимов