(Эвел — 14-нумрада)
Гьажибег Гьажибегова 1927-йисан августдиз Кьасумхуьрел кьиле тухвай лезги шаиррин сифте конференциядик кьил кутуна. Халкьдин яратмишунар кIватIунин, чап авунин ва Кьиблепатан Дагъустандин литературадин къуватар сад авунин карда им важиблу сифте кам къачун хьана. Анал метлеблу асул докладни конференциядин тешкилатчи Гьажибег Гьажибегова авуна.
1927-йисуз алимди Москвада “Лезги кружокдин” членрин — студентрин такьатрихъ “Лезги шаиррин эсерар” кIватIал гьазурна, чапдай акъудна. Къейд ийин, им типографиядин къайдада чапдай акъудай лезги чIалан сифте ктаб я. КIватIалдин сифте гафуна кхьенва: “ЧIехи Октябрдин 10 йис тамам хьанвай вахтунда 200 агъзур касдикай ибарат лезги халкь хайи чIалал кхьинар авачиз амукьзава. Чи бязи ватанэгьлийри аксивал авуниз килиг тавуна, хсуси алфавит яратмишунин кар вилик фида. Чапдай акъуднавай “Лезги шаиррин шиирар” кIватIал и рекьяй сифте тежриба я”.
ИкI, Гьажибегован алахъунралди лезгийрин тарихда сифте яз Етим Эминан (“Билбил”, “ТIварун стхадиз”, “Тумакь яц”), СтIал Сулейманан (“Билбил”, “Къазияр”, “Фекьияр”, “Азадвал”, “Ленинан кьиникьиз”) эсерар чапдай акъатна. 1927-йисуз ам гьа ктабни гваз Ахцегьа, Агъа СтIалдал, Уллу-Гъетегъа, Цмурдал ва маса хуьрерин кимерал фена. “Савадсуз инсанар, — рикIел хкизвай Зияудин Эфендиева, — ктаб ачухна, Етим Эминан шиирар кимерал кIелзавайла, Гьажибегахъ инанмиш тушир”. “Лезги чIалал кIелиз жедани?” — тажуб жезвай абур.
“Лезги шаиррин сифте ктаб акъатун, — кхьизва литературовед Патимат Абакаровади, — лезги кхьинар ва литература яратмишунин рекье лишанлу вакъиа хьана. КIватIалда гьатай эсерри лезги халкьдиз дидед чIалал шииратдин лап хъсан яратмишунар авайди субутзава”.
Москвадин кружокдин член Зияудин Эфендиева рикIел хкиз хьайивал, лезгийрин кхьинрин бинеда хьана кIани алфавитдин гьакъиндай кружокрин членрин арадани гьар жуьре фикирар авай. Садбуру араб алфавит теклифзавай, вучиз лагьайтIа, лезгийрин арада араб кхьинрин таъсир екеди тир ва лезги шаиррин сифте кIватIални араб гьарфарин лезги чIалалди (аджам) акъуднавай. Амма 1920-йисарин эхирра мусурман диндиз, ругьанийриз акси таблигъат гегьенш хьуникди и кар кьиле фенач. Масадбуру лезги кхьинра туьрк графика хъсан тирди делилламишзавай. Амма Гь.Гьажибегов урус кхьинрин бинедавай латиница, кириллица графикадал, яни алфавитдал кIевиз акъвазна…
1927-йисан октябрдиз Партиядин Дагобкомдин пленумдал республикадин милли чIаларин месэладиз килигна. Анал кьилин докладчик Совнаркомдин председатель Жамалутдин Коркмасова, гуя компромиссдин къайдада пуд чIалан теория теклифна. Яни дидед чIал — зегьметчи халкьдинди, туьрк чIал — тайифайрин арада ва Мукьвал тир РагъэкъечIдай патан уьлквейрихъ галаз алакъадинди ва урус чIал — Дагъустандин халкьарин арада ва социализм туькIуьрунинди яз кьабулин. Пленумдал вичин рахунар Гь.Гьажибегова ихьтин гафаралди куьтягьна: “Чна кьетIивилелди лагьана кIанда хьи, чи халкьар социализм туькIуьруниз шерик авун патал дидед чIалар чIарасуз я”.
1928-йисуз “Яру Дагъустан” журналда чIалан месэлайрин гьакъиндай гегьенш хьайи гьуьжетрани Гьажибегова туьрк чIалан тереф хуьзвай А.Гьажиеван нигилист тестикьарунар инкарзава. Вичин “Халкьдин яратмишунар ва кхьинар” макъала ада ихьтин гафаралди куьтягьзава: “Поэт может быть только тогда полезен, когда он пишет на языке народных масс, а не на языке кучки интеллигентов”.
“Лезгийрихъ чпин кхьинар хьана кIанда” тIвар алай маса макъалада авторди лугьузва хьи, лезгийриз чпин кхьинар хьуниз аксибуру и месэла, анжах чIаландак кутаз, гуьтIуь ийизва. Амма им культурный революциядин, школадин образованидин, савадсузвал тергун, халкьдин яратмишунар, милли литература ва театр арадал гъун хьтин месэлайрихъ галаз алакъалу лап важиблуди я. Вири и месэлаяр кхьинар туькIуьрунин чарасузвиле акIизва.
1928-йисуз Гьажибег Гьажибегов Дагъустандиз филологиядин илимрин дережа къачунвай жегьил алим, общественный деятель яз хквезва ва активнидаказ Дагъустандин эдебиятдин, медениятдин уьмуьрдик экечIзава. Гьеле лезги кхьинрин винел кIвалахдайла, Гь.Гьажибеговаз чизвай: адакай милли культура, образование хкаждай кар алай алат анжах халкьди ам гъавурда аваз кьабулайтIа жеда. И мураддив агакьун патал инсанрин гегьенш къатарин арада таблигьат тухудай, малуматарни чирвилер гудай ва цIийи кхьинар гьар йикъан тежрибада ишлемишиз жедай гужлу алат адаз хайи чIалан милли газет яз аквазва. ИкI, лезги кхьинрин месэла кьилиз акъудна, ам сифте яз хайи чIалал “ЦIийи дуьнья” газет ва адан яратмишунрин десте тешкилунив эгечIзава. Гь. Гьажибегован регьбервилик кваз сифте газетдин нумра 1928-йисан 21-июлдиз чапдай акъатна.
Жегьил, бажарагълу алимдин баркаллу кIвалахар гьукумдарризни аквазвай ва, лайихлу къимет гун яз, ам республикадин илимринни ахтармишунрин институтдин директордин заместителвиле, чIаларин сектордин заведующийвиле, ахпа институтдин директорвилени тайинарна.
Амма уьлкведа репрессийрин девир, гьайиф хьи, Гьажибег Гьажибегов патални лап чIулавди хьана. 1937-йисан 17-сентябрдиз ам, гуя “контрреволюциядин троцкистско-миллетчивилин тешкилатдин член я” лагьана, къалп тахсир кутуналди, 30 йисан яшдаваз кьуна, адаз 8 йисан зегьметдин лагердин кар атIана. Лезги халкь, адан кхьинар, литературадин чIал патал майдандиз экъечIна чан эцигай жуьрэтлу алим 1941-йисан 5-январдиз Коми АССР-дин Печора посёлокдин дустагъда рецидивистри яна кьена. 1959-йисан 18-майдиз, Гьажибегов СКВО-дин военный трибуналди тахсир квачирди яз акъудна. Алимдин тIварунихъ Ахцегьа майдан ва куьче гала.
Дашдемир Шерифалиев
