ДАГЪУСТАНДИН ХАЛКЬДИН ШАИР ХАНБИЧЕ ХАМЕТОВАДИН — 80 ЙИС

Дагъустандин халкьдин шаир тир рушан, вахан, руьгьдин зурба амадагдин юбилей хьанва. Гьелбетда, ихьтин вакъиадиз баянар гудайбур гзаф жеда. Ханбиче Хаметова лагьайтIа, гьакI са шаир ваъ, лезги халкьдин асул лишанар раижзавай лайихлу векил, общественно-политический деятель, женгчийрикай сад я.

Инал чна куь вилик гъизвай суьгьбет чи арада фад хьайиди я. Амма адан метлеб йисаривай зайифар тежерди хьана. ГьикI хьи, шаир эбеди важиблу яз амукьдай месэлайрикай, чи тIалрикайни квалрикай  рахазва.

• Ханбиче Шихрагьимовна, ваз сифте нубатда юбилей мубарак! Халкьдин шаирдин юбилей халкьдин сувар я лагьайтIа, чун ягъалмиш жедач. Вахъ къе лугьу­дай гафар, ийидай веревирдер тIимил авач. Яратмишунрин еке рехъ фенва. Гьавиляй суал: чIалан яратмишунрин рехъ хкянавай инсандин кьилин алат вуч я, ваз а алат гьикI муьтIуьгъ я?

— Гаф, гьелбетда, гаф! Гафунилай инсандин зигьин башламиш жезва. Гаф вахтунин векил я. Гафунилай ви тухумдин, жинсинин, миллетдин руьгь, тежриба гатIунза­ва. Къведай чкадал лазим, кутугай гаф ишлемиш тавурла, адан мана-метлеб усал жезва.

Литературада гаф дуьз ишлемишун иллаки важиблу я. Гьавиляй вири уьмуьрда зун а алат жуваз муьтIуьгъариз алахънава.

Гафунив, тIебиатдив хьиз, му­къа­ятдиз эгечIун герек я. Гаф, чIал чаз, агъзур йисаралди агъзур несилри зегьмет чIугуна, тунвай багьа имарат я. Чалай кьулухъни несилар къведа, гьабур патални чIал хуьн чи буржи я. Халкьдикай миллет ийизвайдини чIал, халкь са чIа­лал рахун я. ЧIала чи тухумдин, миллетдин уьмуьр, тежриба, руьгь кIватI хьанва. Халкьди яратмишнавай виш-агъзур йисарин тарих авай манийри, риваятри ийизвай таъсирни гьанай къвезва.

ЧIалахъ, ктабдихъ кьетIен тарих ава. Сифте ктаб — кхьинар къванцин къаябрал, рагарал атIанвай нехишар я. Ахпа пергамент-хам, ахпа таран чкалар, ахпани чар майдандиз атана. Лугьуз тежер хьтин зегьметар чIугуна, фейи несилри чаз чIал, ктаб туна.

ЧIалан важиблувал инсандиз хъсандиз чидай. Гьавиляй яд уьлквейрин чапхунчийри, адет яз, чIалак хкуьрдай, шегьеррин, магьлейрин, чкайрин тIварар дегишардай, милли чIал къадагъа ийидай.

• Гъавурда акьазва: чун къе мад гуя гьа девиррал хтанва. Къадим халкь яз, чна чи къадим чIал гьикI хуьзва лугьудай суал арадал къвезва.

— Вун гьахълу я. Лезги тарихдикай, лезги чIалакай, лезги къагьриманрикай маниярни гимнияр, поэмаярни романар лезги писателри тIимил яратмишнавач. Виридакай рахайтIа, ихтилат яргъал фида. Тарихда гел тур чIехи векилрин сес, хци зенг хьиз, чи япара акьазва, а сесини халкьдин азад гьисс, кьакьан руьгь хуьзва. Гила чи нубат я а рехъ хуьдай. Асиррин векилрин рекьер регьятбур хьайи мисалар инсаниятда авач жеди. Месела, Етим Эминаз, я Кьуьчхуьр Саидаз, я СтIал Сулейманаз регьят хьайиди туш. Чаз кудай цIар тун патал абуру гьихьтин жафаяр чIугунатIа,  ганатIа, вуч къурбанднатIа, виридаз чизва.

Амма вахтар дегиш хьанва, халкьарни дегиш жезва. Гагь-гагь заз акI аквада хьи, рикIер чIехи инсанарни кьит жезва. Лугьуда хьи, дегь заманайра шаирди хъсан са шей яратмишайла, пачагьри адаз вичихъ барабар къизилар гудай, еке гьуьрметар ийидай. И кар чаз Низами Генжевидин уьмуьрдиз талукь малуматрайни таниш я.

Урусатдин пачагь хьайи Екатеринадикай чIуру гафар, келимаяр са кьадар кхьенва. Амма гьа са вахтунда ам гзаф къадирлу, руьгьдин, марифатдин месэлайриз къуват гудай инсан хьана. Дуьньядин литературадин ва философиядин гъавурда авай савадлу дишегьлиди, вич Урусатдин пачагь яз, Франциядин философ Дени Дидродиз лап еке пенсия тайинарна. Философиядин ктабар вара-зара тахьурай лагьана, пачагь дишегьлиди абур лап еке къиметрай маса къачуна, гьа Францияда хуьз хьана. Ихьтин мисалар Рум вилаятрай башламишна, гзаф хьанва. Ахьтин къадирлу ксар гилани авачиз туш. Заз са кьадарбур маса миллетрикай чида. Амма, гьайиф хьи, чакай лезгийрикай…

• Фикир давамариз четин жезвани? Чибурун арада жумарт ксар-спонсорар кьит яни?

— Яргъал тефин, и чи вилик квай газетрикайни журналрикай рахан. Бес къе, миллетар, чIалар, гьукуматар квахьзавайла ва арадал къвезвайла, эхир таквазвай руьгьдин женг кьиле физвайла, чна хушуналди чи чIал, адетар гадарайла, ктаб, журнал, газет кIел хъувун тавурла, чун пака куьн иесияр жеда? Им фейи несилрин виликни, къвезмай несилрин виликни хаинвал жезва… Зун гьеле спонсоррикайни амадагар хьуникай, чIал, руьгь, ктаб, газет хуьникай рахазвач.

Халкь, миллет патал газет-журнал, ктаб-дафтар арадал гъун четин кар я, амма абур квадарун-регьят. Аллагьдиз шукур, яваш-яваш гьукуматарни гуьнгуьна гьат хъийизва, дуланажагъни хъсан, гъиле-тупIа кепек — шагьини авай варлу ксарни артух жезва. Амма хайи халкьдин марифатдин, руьгьдин месэлайриз майил авун абурун рикIелни къвезвай хьиз туш. Гафар — гзаф, крар-тIимил. Вини кьил, сад-кьведаз кIус гадардай саягъда, сад-кьве ктаб акъудиз куьмек гуз аквада. Ахьтин ктабар, адет яз, еридин жигьетдай зайифбур жеда, куьз лагьайтIа, халис бажарагъ авай инсанар варлубурун патав тIалабиз фидач…

• Бес чи «Шарвили» эпос, Етим Эминан, СтIал Сулейманан ктабар, хейлин маса авторрин хъсан ктабарни акъатзава. Спонсоррин куьмекдалди. Абур чаз руьгьдин чешнеяр, муаллимар тушни?

— А рекьяй зи бахтуни гъана. Сад лагьай муаллим зун паталди, чи классик Эмин я. Зи хьиз, чи виридан муаллимни я ам. ЧIехи шаир  чна амачирдай садрани кьазвач. Гьар атай несилдиз муаллим я. Адалай гуьгъуьниз СтIал Сулейман,  Алирза Саидов, Шагь-Эмир Мурадов зи муаллимар хьана. Лугьун чна, Пушкин, Гейне, Айтматовни заз муаллимар я. Абуру вирида заз пак тарсар гана. Экуь гъетер хьиз я абур…

• Вун сагърай, чи вах. А бахтуникай вазни Аллагьди тIимил ганвач. Алай вахтунда вахъни ви ученикар — сухтаяр хьанва. Абурукай чун мад рахада. Вуна исятда квел кIвалахзава?

— Къе месэлаяр, винидихъни лагьанва, гзаф кIватI хьанва. ТIе-би­атдив къадирсузвилелди эге­чIун ядерный дяведилайни хаталу я. И кар вирида гьиссзава. Амма нефс къати хьанвай вахтунда инсан­ди­лай вичин нефс секинариз алакьзавач. Чилер-цавар чпин нефсиниз муьтIуьгъариз алахъ­нава. Парабуру иливарни ийизва…Писателри лагьайтIа, къвердавай къатидаказ и месэладал фи­кир желбзава. ­Ам­ма… ТIебиат, Ватан, виждан, халкь­дин хъсан адетрин ирс, хайи чIал, тарих… тIимил яни важиблу месэлаяр! Кхьихь! Раиж ая тIалар-хъутIа­лар…

Алай вахтунда за гьа месэлайрай сонетрин тажар, риваятар, поэмаяр кхьин давамарзава, виридакай рахайтIа, суьгьбет яргъал фи­да. Абур за чи газетра, журналра, ктабра чапзава. Ашкъи авайбуруз аквада, кIелда…

• Ви рехъ, руьгь, илгьам ваз кIа­нивал виликди  фин,  экуь,  чIе­хи ви­ри мурадрив агакьун чи мурад я!

Асирра ви амукьда тIвар,

Шаир Ханбиче!

Чан алайбур я гьар са цIар,

Фикир, Ханбиче!..

Мердали Жалилов

РикIин гафар

( Х.Хаметовадиз  “Дагъустандин халкьдин шаир” тIвар гайила лагьай фикирар )

Ханбиче чи сад лагьай пешекар шаир-дишегьли я, чна адак кутур ва кутазмай умудар ада кьи­­лиз­­ акъуд­зава. Ханбиче чIе­хи къа­­­на­жагъ­дин шаир я, вичин хайи халкьдин  вилик  хиве  авай вири жа­вабдарвал ада гьиссзава. Гзаф жанрайрин шииратди ам шаир ва гражданин хьиз дигмиш хьанвай­­ви­лин гьакъиндай шагьидвал­зава.

Шагь-Эмир Мурадов, Дагъустандин халкьдин шаир

* * *

Ханбиче Хаметова еке бажарагъдин еке чешме я. Адан кьа­тIу­нар, образар, тешпигьар, цIа­раринни везинрин жуьреяр рикIиз таъсирдай, хуш жедайбур я.

Ада къарагъарзавай месэлайрин важиблувални екеди я. Ихьтин чIехи ва гьуьрметлу тIвар гуниз ам лайихлу я. Вични гьами­ша чи эдебиятдин, чи халкьдин къанажагъдин хийирдал ала. За ам рикIин сидкьидай тебрикзава.

Р.И.Гьайдаров, профессор.

* * *

Чахъ халкьдин шаирар лап тIимил хьанва. Дишегьлийрикай ихьтин тIвар сифте яз Ханбичедиз ганва. Им дуьшуьшдин кар туш. Им ада вичин руьгьдин къилавдалди, илгьамдин ялавдалди, халкьдиз гьакъисагъ рушвилин къуллугъдалди къазанмишнавай тIвар я.

Байрам  Салимов, шаир.

* * *

Заз Ханбичедин чIалар фадлай таниш я. Хейлинбуруз за музыкани кхьенва. Иллаки “Эминан халкь” тIвар алаз ада чи классикдин юбилейдиз бахш авур ода заз бегенмиш я. Белки, зани “Эмин” тIвар алай драма кхьиниз и эсердини тIимил таъсирнач.

Инсан язни Ханбиче заз хуш кас я. Халкь паталди адан ялвар гзаф я. И тIвар адаз фадлай гана кIанзавайди тир. За рикIивай мубаракзава.

Мегьамед  Гьуьсейнов, композитор.

* * *

Ханбиче Хаметова чи активный автор ва чи редколлегиядин членни я. Лезги поэзиядик, медениятдик ада кутунвай пай кье­тIенди, лишанлуди я. Шаир  литературадиз лезги чIалан хазинадин къадир аваз, ам мадни сеслу­ ва девлетлу ийиз атанва. И кар ада амайбурувайни истемишзава.

Ада хейлин йисара Дагъустандин писателрин Союзда секретарь, лезги писателрин сек­ция­дин регьбер яз кIвалахна. Гзаф жегьил писателриз ва шаирриз ада литературадин четин ре­кьерай виликди физ куьмек ­гузва.

“Самур” журналдин редколлегия.

* * *

“Вун  заз акур куьчеярни хьанва заз масан…”, — ихьтин гафарилай башламиш жезвай чIалар кIелайвалди за адаз музыка кхьенай. Бес гила, адан автордиз ахьтин чIехи тIвар гайила, заз а куь­чеяр генани хуш жедачни!!!

Халил  Халилов, композитор.