Къе садазни сир яз амач, тарихдин делилри ва гьакъикъатди тестикьарзавайвал, лезги халкьдин векилри алемдин метлеб авай гзаф вакъиайра иштиракна ва тарихдин майданда чпин баркаллу тIварар туна. Ахьтинбурук Михаил Лезгинцевни (Мегьамед Гьуьсейнов) адан рухваяр акатзава. Дагъус­тан Республикадин военный комиссариатдилай агъуз, Орджоникидзедин куьче гатIун­за­вай кьилихъ фидайла, Коминтерндин майдан гьалтзава. Анал Лезгинцевриз памятник эцигун патал постамент туькIуьрна­ва. И патарихъ акъатайла, за гьамиша и чкадал кьил чIугвазва, белки, вилериз кьегьал бубадин ва викIегь рухвайрин памятник аквадатIа лугьудай фикир рикIе аваз. Амма, кьуру постамент акурла, рикI тIар жезва. Лезгинцевриз памятник хкажунив гатIунайдалай кьулухъ лап геж гъиле кьур маса ксарин гуьмбетри чпин чкаяр фадлай мягькемдиз кьунва. Амма чи халкьдин тIвар виниз акъуддай искусстводин, архитектурадин имарат мус вилериз­ аквадатIа, малум туш. Идалайни гъейри, республикада Лезгинцеврин юбилеярни лайихлувилелди къейдзавач. Гьайиф чIугвадай кар я.

Лезгинцевар чпив икI къайгъусузвилелди эгечIдай ксар тушир эхир. Абуру зурба уьл­кведин гележег патал еке зегьметар чIугу­на, игитвилер къалурна, пара четинвилериз дурум гана, хсуси зигьиндалди, алакьунралди, бажарагъдалди кьакьан дережайрив агакьна. Абур чи дамах тушни бес?!

Мегьамед Гьуьсейнов 1893-йисуз Куьре округдин Кьурагь дередин Штулрин хуьре лежбердин хизанда дидедиз хьана. Дагъвийриз гьа вахтундани, зегьмет чIугваз, са манат­ къазанмишиз, маса чкайриз фин адетдин кар тир. Штулви Гьуьсейназни Бакудин, Грозныйдин нафтIадин мяденра, Астрахань шегьерда фялевилин залан пар акунвай. Ну­батдин сеферда ада Астрахандиз хизанни, цIусад йиса авай Мегьамедни тухвана. Ада дах­дихъ­, стхаяр тир Гьасанахъ ва Ашуралидихъ галаз балугъчивилин карханайра кIва­лахиз гатIунна. Гьуьсейн дах рагьметдиз фейила ва стхаяр хуьруьз хъфейла, Мегьамед шегьерда амукьна.

Ина гьалар четинвилихъ элкъвейла, бахтунихъ къекъвез, гада таниш тушир чкайриз рекье гьатна. Хейлин чкайрилай цIар элкъуь­райла, ам гуржийрин Чиатури шегьердиз акъат­на. Марганец хкудзавай мяденда зегьмет чIугвазвай инсанрин дуланажагъ лап четинди тир. Чпин зегьметдин шартIар кьезиларун патал забастовкаяр, стачкаяр тешкилзавайбурук Мегьамедни экечIна. Адал “Лезги” ла­кIаб акьалтна.

Забастовкайрин активный иштиракчийрин гуьгъуьна полицейскияр гьатайла, Мегьамед Астрахандиз хъфена. Инани “Лезги” пачагьдин сиясатдиз, балугъчивилин хел чпин гъиле кьунвай ва фялеяр истисмарзавай иесийриз акси экъечIна. 1912-йисуз Астраханда кьиле фейи чIехи забастовкадилай гуьгъуь­низ “Лезги” кьуна, ам Сибирдиз суьргуьниз кIан хьана. Амма рекье адалай юлдашрин куьмекни галаз катиз алакьна. Хейлин рекьер­ алцумайдалай гуьгъуьниз ам Петрограддиз акъатна. Ина дагъви халис инкъилабчийрихъ галаз таниш жезва. Кадетрин корпусда финансрин рекьяй кIелни ийиз, ада инкъилаб­дин кIвалахни тухузвай. Адаз пачагь тахтунай гадардай, цIийи гьукумдин къурулушар тешкилдай, граждан дяведа гъалибвал къазанмишдай, Советрин власть мягькемардай ва гзаф маса зурба крара иштиракдай мумкинвал хьана. “Михаил Лезгинцев” тIвар ­акьалтай викIегь лезгиди вири уьлкведиз, дуьньядиз машгьур хьайи сиясатдин ва госу­дарстводин зурба деятелар тир В.Ленинахъ, И.Ста­линахъ, Н.Подвойскийдихъ, В.Антонов-Овсеенкодихъ, А.Егоровахъ, И.Вацетисахъ, И.Ба­бушкинахъ, Н.Бауманахъ,  В.Бонч-Бруе­вичахъ, Я.Свердловахъ, Л.Троцкийдихъ… га­лаз санал кIвалахна.

Лугьун хьи, Дагъустандин халкьарин векилрикай гьа вахтара ихьтин дережадиз хкаж хьайи маса кас хьанач. Килиг Михаил Лезгинцева гьихьтин жавабдар къуллугъар тама­марнатIа, гьихьтин коллективриз регьбервал ганатIа: Яру Армия арадал гъидай Вирироссиядин коллегиядин член, цIийи Россиядин Халкьдин Комиссариатдин финансрин отделдин начальник, Малый Совнаркомдин, военно-законодательный советдин член, Россиядин Реввоенсоветдин финансрин отделдин ва военно-финансовый управленидин начальник…

М.Лезгинцеван регьбервилик кваз Яру Армиядин частар гьа лап четин чIавуз алукI­дай, недай-хъвадай шейэралди, пулдин такьатралди таъминарна. И кардал Реввоенсоветдин финансрин отделдин 160 къуллугъчи машгъул жезвай. Абурун гьар йикъан кIва­лахдал Лезгинцева гуьзчивалзавай, гьар са къуллугъчи тапшуругъар дуьздаказ кьилиз акъудунал желбзавай. Вичин хиве тур четин ва жавабдар везифаяр штулвиди лайихлувилелди кьилиз акъудна. Советрин жегьил республика арадал гъунин, большевикрин къазанмишунар хуьнин, Яру Армиядин частар мягькемарунин крарик чи ватанэгьлиди еке пай кутуна.

В.Ленин кьиле авай Малый Совнаркомдин член яз, М.Лезгинцев Советрин гьукум, жегьил республика мягькемарунин, душманрикай хуьнин кар алай женгчи хьана. И йисара­ ада большевикрин партиядин, Советрин государстводин машгьур деятелрихъ, Ленинан лап мукьва соратникрихъ, тIвар-ван авай во­енный пешекаррихъ, Яру Армиядин машгьур­ командиррихъ (Егоровахъ, Крыленкодихъ, Тухачевскийдихъ, Якирахъ, Блюхе­рахъ­ ва ма­сабурухъ) галаз санал кIвалахна, граждан дяведин вири фронтриз, армиядин ва флотдин вири частариз финансрин рекьяй регьбервал гана.

М.Лезгинцеван тIвар Ленинан ва адан ­со­ратникрин тIварарихъ галаз сихдаказ ала­къалу хьун дуьшуьшдин кар туш. Ленинан ва­жиблу тапшуругъар тамамарунин карда М.Лезгинцеван роль екеди тирди регьбердин къулар алай тарихдин са жерге документри шагьидвалзава. Ахьтинбурукай сад 1920-йисан 10-майдиз РСФСР-дин Халкьдин Комиссаррин Советди кьабулай къарар я. Ана кхьенва: “Просвещенидин Халкьдин комиссариатдин пешекарвилинни технический образованидин рекьяй Кьилин комитетдин теклиф пуд йикъан вахтуналди Малый Советдиз гъун юлдаш Лезгинцевал тапшурмишин”.

“Республикадин Реввоенсоветдин патав гвай Высший военный финансринни майишатдин школадин начальниквиле, вич алай къуллугърални туналди, РВСР-дин патав гвай финотделдин начальник М. Лезгинцев тайинарзава, адал гьасятда школа тешкилунив эгечIун тапшурмишзава”. “1920-йисан 13-майдиз хьайи заседанидал Халкьдин Комиссаррин Советди къарардиз къачузва: Республикадин Реввоенсоветдин патав гвай Высший военный финансринни майишатдин школа патал военный крарин рекьяй Халкьдин Комиссариатдиз, сметада къалурнавайдалай алава кредит яз, цIусад миллионни вад виш агъзур манат ахъайин. Халкьдин Комиссаррин Советдин Председатель В.Ульянов (Ленин). Секретарь Я. Агранов”.

Алишверишдин рекьяй Халкьдин Къецепатан Комиссариатдин кIвачихъ галай къизилдин запасар Москвада, Нижний Новгородда ва Пермда саламатдиз хуьнин гьакъиндай Совнаркомди 1920-йисан 20-мартдиз В.Ленинан къул алаз кьабулнавай къарар кьилиз акъу­дунин кардани Лезгинцева кье­тIен роль къугъвана. И къарардин бинедаллаз штулвиди кьабулай тади ва кьетIи серенжемар себеб яз, государстводин девлет-къизилар саламат авуна, абур лазим чкайрив агакьарна.

Граждан дяведин къизгъин йисара Советрин жегьил республика еке хаталувилик квайла, фронтрин командующийрилай, комиссаррилай Ленинан тIварунихъ къвезвай гзаф кьадар телеграммаяр, чарар Яру Армиядин частар, дивизияр, полкар тади гьалда финансрин­ рекьяй, яракьралди, дяведин суьрсетдалди таъминарунин жигьетдай тIалабунар В.Ленина къул чIугурдалай гуьгъуьниз гьасятда кьилиз акъудун патал Реввоенсоветдин финотделдин начальник Лезгинцевал рекье твадай.

1930-йисара уьлкведа чIехи законсузвилериз рехъ гана, тахсир квачир государстводин, партиядин, искусстводин, илимдин гзаф деятелар, гьакI жергедин инсанарни, “халкьдин душман” тIамгъа  илитIиз, кьаз, дустагъ­на­. Абурук, гьайиф хьи, Михаил Лезгинцевни кутуна. Ам 1941-йисан мартдиз, Ватандин ЧIе­хи дяве башламиш жедалди вилик, Колы­мадин дустагъда 47 йисан яшда аваз рагьметдиз фена.

Уьмуьрдин ва тарихдин гьакъикъатди, делилри тестикьарзавайвал, “халкьдин душманрин” хизанрикайни гзафбур пуч хьана, дустагъра гьатна, аялар етимриз элкъвена, детдомра чIехи хьана. Гьейранвалдай кар ам я хьи, Лезгинцеван хизанди ва веледри вири четинвилериз дурум гана. Гьа са вахтунда абуру, туькьуьл кьисметдин татугайвилериз, манийвилериз килиг тавуна, дуьз рехъ хкяна­, бубадин военный кар давамарна, зурба уьлкведа лайихлу чкаяр кьуна.

Георгия къизил ва рангунин металлар хкудзавай промышленностдин карханайра зегьмет чIугуна, илимдинни ахтармишунардай “Гидрозолотоцветметпроект” институтдиз, дуьньядин океанрин минеральный ресурсар кардик кутунин месэлайриз талукь илимдинни техникадин госкомитетдиз регьбервал гана. Гьа са вахтунда ам уьлкведиз бажарагълу писатель хьизни машгьур, са шу­муд сеферда Госпремийриз, пуд сеферда Ленинан, кьведра Яру Пайдахдин ва “Знак Почета” орденриз лайихлу хьана.

Ленинграддин военно-морской академия куьтягьай Михаила, сад лагьай рангдин капитан яз, цин кIаникай фидай луьткведиз регьбервал гана. Контрадмиралдин чиндив агакьай ам,  государстводин важиблу нубатдин тапшуругъ тамамардайла, телеф хьана.

Игорани стха Михаилан рехъ давамарна. Адакайни цин кIаникай фидай луьткведин капитан хьана. Гьихьтин четинвилер чпел ацалтнатIани, стхаяр тир Лезгинцеври уьл­кведин экономика ва Яракьлу Къуватар вилик­ тухунин кардик зурба пай кутуна.

Къе, Михаил Лезгинцев хьтин государстводин ва партиядин деятелдин, машгьур инсандин, бажарагълу пешекардин 130 йисан­ юбилейдин вилик гьар са ватанпересдин рикI тIарзавай месэладикайни рахун тавуна акъвазиз жезвач. Гьеле цIуд йис вилик Дагъларин уьлкведин меркезда Лезгинцеваз ва адан баркаллу рухвайриз гьазурнавай памятникрин комплекс хкаж хьана кIанзавайди тир. Гьайиф хьи, шегьерэгьлийриз ам акунач. Ам жедани, жедачни гилани чизвач.

Памятникрин комплексдин тарих чарасуз рикIел хкуниз мажбур жезва. Вучиз лагьайтIа, районриз, хуьрериз ахкъатайла, милли месэ­лайрин къайгъуда авай инсанри, гаф-чIал саднавайди хьиз, “Лезгинцевриз эцигзавай памятник гьикI хьанай?” лугьуз хабар кьазва. Авайвал лагьайтIа, и суалдиз жаваб гунни четин акъваззава. ЯтIани, инсанар арадал атанвай гьалдин гъавурда твазва, амма абурун ажугъвал, наразивал алатзавач.

Газет кIелзавайбурун рикIел, белки, алама­ жеди, муьжуьд йис идалай вилик Махачкъалада, Лезгинцеврин памятник-комплекс эцигна куьтягьунин месэла веревирд ийиз, теклифар гуз, лезги халкьдин интелли­генция­дин векилар кIватI хьанай. Анал рахунар еке­бур хьана: герек авайбурни, лазимсузбурни. Скульптордиз авур кIвалахдай гудай пул жа­гъуруникай ва гьазурнавай памятникар эцигунин кьилин месэладикай рахадай чкадал Моск­вадай хтанвай ва инани авай са бязи ва­тан­эгьлийри памятник-комплекс Мегьамед Лезгинцеван вири хизандиз (пуд хва ва руш) талу­кьарна кIанда лугьуз, ихтилат куд­на. Гьел­бет­да, дуьз фикирдал алай десте­ди и теклиф гьа­сятда инкарна. ЯтIани, а ксар кIватI хьанвайбурал чпин фикир илитIиз алахъ­на. Кьве сятда­ рахунар, гьуьжетар аву­натIани, месэла гьялдай дуьзгуьн къарар кьа­­булнач. Бес тежезвай­ пул гьикI, гьинай, нивай жагъур­датIани тайинарнач.

Лезгинцеврин фонд тешкилай ва абуруз памятник эцигун патал майдандиз викIегьдиз экъечIай зегьметдин ветеран Ибрагьимха­лилов Рамазана хейлин зегьмет чIугуна, пул кIватI­на, памятник эцигдай чка чара ийиз туна, анаг  памятник эцигдайвал туькIуьрни авуна. Амма ахпа арадал атай гьалари Рамазан муаллимдин рикI тIарна, ам кефсуз хьана. Бубадин кар давамарун адан хва Салигьан хиве гьатна.

Салигь са шумуд сеферда милли газетдин редакциядизни атана, куьмек кIанз.  Чна халкь патал важиблу месэладикай газетдиз са шумудра материалар, фондунин реквизитар акъудна.

Жумарт хейлин ксари тимтал эцигунин фондуниз чпин пуларни чара авуна. Амма абур бес кьадар хьанач. И кардиз талукь яз газет кIелзавайбуру чпин фикирарни ачухна. Виридан фикирдалди, Лезгинцевар памятникар эцигуникни, масакIа рикIел хуьникни, хкуникни квай лайихлу ксар я. Абуру Советрин Со­юздин государство арадал гъуник, адан Яракьлу Къуватар, экономика, меденият, эде­­бият вилик тухуник кутунвай пай къимет эциг тежедайди я. Лезгинцевар агакьай дере­жаярни гьар сада дамахдайбур я. Виридалайни кьилинди, абур и дуьньядал Лезгинце­вар фамилия алаз яшамиш хьана ва уьтквем­ бубадини рухвайри и фамилия, пайдах хьиз хкажна, такабурлудаказ хвена, адаз ва­фалу­вилелди къуллугъна. Бес ихьтин маш­гьур ксариз, чи халкьдин векилриз республи­кадин меркезда памятник аваз хьун руьгь ту­хардай делил тушни?!  Гьелбетда, я. Заз чи­дайвал, и карда сифте нубатда штулвийри ва кьурагьвийри чешне къалурун лазим я. Ахпа амайбурни вилик экечI­дайвал. Республикадин стха халкьарини чаз аферин ва баркалла лугьудайвал.

Умуд кутазва хьи, мумкинвал авай стхайри ва вахари халкьди фадлай гуьзлемишзавай, чал баркалла гъидай важиблу кар кьилиз акъудун патал жумартвал къалурда.

Са кар гъиле кьуна, гзаф зегьметар чIу­гуна, гьа гила-мад кьилиз акъатда лугьудай чIавуз вири гъиляй вегьин пара гьайиф къведай месэла я. Ша чна цIи, Михаил Лезгинцеван юбилейдин йисуз кьванни, меркезда чи баркаллу рухвайрин памятник-комплекс хкаждайвал ийин!

Нариман Ибрагьимов