(Мехкергъви Шихмегьамедан са шиир)

Алатай девиррин лезги шаиррин эсерар жагъур хъувун ва абур чап авун лезги культура патал важиблу кар я. И кIвалах сифте яз Гь.Гьажибеговани адан дустари XX асирдин 20-йисара башламишнай. Москвада кIелзавай абур, Дагъустандиз хтайла, хуьре­ра-кIвалера къекъведай, абуру культурадикайни тарихдикай хабар авай кьуьзуьбуруз чидай делилар жузадай ва агъсакъалриз хуралай чизмай вилик девиррин шаиррин цIарар чарарал кхьидай, куьгьне кхьинар авай дафтарар жагъурдай. Гьелбетда, икI зегьмет чIугуна, кIватI хъувур вилик заманайрин шаиррин цIарар, чап авуна, лезги халкьдив агакьарунни а девирда регьят кар тушир. Гьикьван четин  тиртIа, чаз Гь.Гьажибеговани адан дустари лезги шаиррин эсеррин сад лагьай кIватIал акъудунихъ галаз алакъалу крари къалурзава. Абурукай виликдай лезгийрин арада сиверай сивериз физвай ихтилатар авайди тир. Заз абур зи бубадивайни ван хьана.

Гьа ихтилатра лугьузвайвал, зурба зегьмет чIугуна, гатун рухсатдин вахтунда  Моск­вадай хтана, лезги хуьрера къекъвена, кIватI­навай шиирар меркезда кIелзавай студентриз чапдай акъудиз кIан хьайила, абуруз Москвада авай са типографиядайни а кар патал гьа девирда герек тир араб гьарфарин кIалубар гьатначир. Са ни ятIани абуруз лагьана: флан кас татаррикай я, ам революция жедалди араб чIалал ктабар акъудзавай типографиядин иеси тир. Гьадаз араб гьарфарин кIалубар амукьун мумкин я. Гь.Гьажибеговни адан дустар чпиз къалурай касдин патав фена. Дугъриданни, адаз араб гьарфарин кIалубар амай. Амма ада абур пулунихъ маса гузвай. Лезги студентрихъ пул авачир, амма абурухъ лезги культурадиз къуллугъ ийидай еке ашкъи авай: гатуз хуьрериз хъфейла, мукьва-кьилийри меркезда алукIун патал чпиз къачунвай Европадин фасондин костюмар маса хгана, хьайи пулунихъ татардивай араб гьарфарин кIалубар къачуна. Ихьтин еке рикIер авай дустарин зегьметар себеб хьана, 1927-йисуз лезги чIалал кхьенвай шииррин ктаб тарихда сифте яз чапдай акъатнай.

Гила лагьайтIа, са кьадар литераторри лезги поэзиядин цIийи “чешнеяр”, чеб авай шегьеррай санизни тефена, санани къекъуьн тавуна, жагъурзава. Гьа и амалралди эхиримжи 30 йисан къене са бязи авторри лезги поэзиядин тарих Гуьлгер Таватан, Нихави Абу-Тагьиран, Хиневи Зайнабан, Лезги Гьамдидин ва маса гьахьтин ксарин тIвараралди “девлетлу” авунва. И “жагъурунар” бязи вахтара къаравилийрик жедай крариз ухшарбур я. Мисал патал, вич Бакудай килигзавай са касдиз Вини СтIалдал Гуьлгер Та­ват тIвар алай са дишегьлидин гелер акуна, ада агъзур йисалай гзаф идалай вилик а Куьреда авай хуьре вучиз ятIани лезги чIалан Къуба нугъатдалди шиирар кхьиз хьана. Къаравилидиз ухшар кар ихьтинди я: стIал­вий­риз чпиз масадаз Бакудай аквазвай чпин хуьре авай Гуьлгер Таватан гелер аквазвач, я икьван чIавалди дуьньядал атай са стIал­­видин руьгьдизни а дишегьлидикай хабар авач…

Ихьтин аламатрин девирда еке бахт я халис ирс жагъун хъувун. Ахьтинбурукай яз, и йикъара чав мехкергъви Шихмегьамедан са эсер агакьнава. Чна а шаирдикай са кьадар вахт идалай вилик “Лезги газетда” кхьейди тир (ЛГ, 2020-йисан 18-июнь). Ам Эминан девирда яшамиш хьайи, вичиз адавай шаирвилин тарсар къачур ва XX асирдин 30-йисаралди амай кас тир. А касди кхьенвай шиир Кьасумхуьруьк акатзавай ЦIийи хуьре яшамиш жезвай ялцугъви Назим Ражабовалай агакьнава. Икьван чIа­валди шиир гьихьтин къекъвей рекьера хьанатIа, чаз чизвач. Амма эсер какур рекье­ра хьайиди ихьтин са карди тестикьарзава. Чаз гила гьатнавай шиирдин са вариант ХХ  асирдин 60-йисара, ам Кьуьчхуьр Саидан эсер я лагьана, писатель Шамсудин Исаева Кьурагь райондин газетда чапнай. Гила а вариант, “Веси” тIвар алай шиир хьиз, кьуьчхуьрви ашукьдин эсеррин ктабра гьатнава. Адан сифтегьан бенд ихьтинди я:

Яб це, жемят, им я квез зи весият,

Атана, куьн гила зи рикIиз килиг.

Дуьнья патал чIугваз гзаф азият,

ЗатI амачир зи ичIи гъилиз килиг.

Гьелбетда, и бендина авай “весият” дуьз кхьин тавунвай “везият” гаф я: шиирда весий­рикай ваъ, шаир авай гьалдикай (везиятдикай) ихтилат физва. Мадни лугьун, Кьуьчхуьр Саиданди я лугьузвай, чна къалурнавай бендинилай башламиш жезвай ва ктабра гьатнавай “Веси” тIвар ганвай шиирдихъ битав манани авач. Аджамдалди революциядилай вилик кхьенвай, вичихъ битав мана авай ва вичин автор яз Мехкергъ Шихмегьамед къалурнавай и шиирдин вариант гила чаз гьатайла, чаз ам кьуьчхуьрвидинди ваъ, мехкергъвидинди я лугьудай ихтияр ава. Кьуьч­хуьр­видин шиир я лугьуз ашкара тир чаз гьатнавай эсердин маса, вичик пара гъалатIар квай, вариант аваз хьуни шиир чав къекъвей рекьера хьана агакьнавайди къалурзава…

И эсер чи гъиле Гь.Гьажибеговани адан дустари чIугур хьтин зегьметар чIугуна гьатнавач. Амма шиир гьабуру кIва­тIай хьтин эсеррикай, яни гьакъикъатда хьайи шаирдин эсер я. Шиирдин манади адан автор пара дерин фикирар авай шаир хьайиди къалурзава. Эсер вич лезги поэзияда икьван вахтунда ашкара тушир жуьрединди я. Шиирда, М.Ю.Лермонтован “Ахвар” тIвар алай эсерда хьиз, шаир вич кьейидалай кьулухъ чан аламайбурухъ элкъвена рахазва. Шаир кафандик кутунва, амма кIваляй гьеле акъуд­навач. И къайдада авай шаирди, кьисайрик квай Александр Македонскийди лагьайвал, вичи и дуьньядай затIни тухузвач, вичин гъилериз килиг — абур ичIи я, чан аламай гьар са инсандин и кар рикIел алаз хьурай лугьузва. Ажал атайла, вичиз са чарани, са дарманни жагъанач, гила вич фена Агъадин вилик акъвазда кхьизва…

Шиир, баянарни галаз, адал чаз хъсан акур тIварни эцигна (Шихмегьамедан девирда, гилан девирда хьиз, шииррал тIварар эциг­дай  адет авайди тушир), чна инал гузва. Буюр, кIела, веревирдер ая.

 

Виридан югъ я хьи ими…

 

Ша, жемаат, яхъ куьне зи везият1,

Атана куьн гила зи гьалдиз килиг,

Дуьнья патал чIугваз гзаф азият,

ЗатI амачир зи ичIи гъилиз килиг.

 

Гъафил жемир, и югъ куьне рикIел гъваш,

Зи жаназа2 кьуна, куьне гъенел гъваш,

Гъил къачуна, рагьметар зи винел гъваш,

Чилин кIаник квай зи дар кIвализ килиг.

 

Виридан югъ я хьи ими3, шак авач,

Чун физавай кIвализ пенжер, рак авач,

Анин къене лампа4, фанарь5, экв авач,

Гьейрат6 кьуна, куьн зи мейитдиз килиг.

 

И гьалда зи вилериз экв аквадач,

Билбил хьиз вич рахадай мез рахадач,

КIвалин эгьлийризни7 мад зун ахквадач,

Рахаз тежез, лал хьайи мециз килиг.

 

Ажалдиз са чара, дарман жагъанач,

Фидай чка дар хьана — зун ккIанач8,

Азраилди, хабар гана, къаланач9:

“Бейхабар ви яргъа сефердиз килиг”.

 

Шихмегьамед дуьньядай акъат хьана,

Диривал ви винелай алат хьана,

Эгьли-килфетдивайни10 къакъат хьана, —

Вун гила Агъадин рагьметдиз11 килиг.

1930-йисар.

_______________________

1  Везият — инал: авай къайда, гьал; везият кьун — авай къайдадикай, гьаларикай хабар кьун.

2  Жаназа — араб чIала “кафанда тунвай мейит” келимадин мана авай гаф; лезги чIала “кьейи касдин кьилихъ кIелдай гафар” келимадин манадани ишлемишзава.

3  Ими — “им” тIварцIиэвездин рахунра ишлемищдай жуьре.

4  И гаф чаз гьатнавай шиир авай чарче “ланпа” гаф хьиз кхьенва.

5  Инал авторди, дугъриданни, урус “фанарь” гаф ишлемишнава.

6  Гьейрат — мягьтелвал; гьейрат кьун — мягьтелвал акъвазарун.

7  Эгьли — инал: са тайин тир чкадин кас; кIва­лин эгьлияр — жуван хизандик акатзавайбур.

8  КукIун — инал: къалмакъал акъудун.

9  Къаланач — инал: лагьанач.

10  Эгьли-килфет — мукьвабур вири санлай.

11  Агъадин рагьмет — кьейидалай кьулухъ ­Аллагьди гунагьрилай гъил къачун ва я къачун тавун.

Мансур Куьреви