“Тарсар”
Диде-бубадиз чпин аял гзаф кIан жеда. Им тIебии кар я. Элдерабуруз лагьайтIа, чпихъ авай са хва чилел эцигайтIа — цIраз, гъилел къачуртIа — кьураз кичIе тир. Аял гьеле чагъзамаз абуру адаз кеспияр жагъурнавай. Бубади лугьузва: — За хцикай геолог ийида. Ам дагъларин деринриз гьахьда. Заз а пеше бегенмиш я, тIварни…
Дидеди лугьузва: — Зи рикI артиствилел алайди тир. Камалдинав консерваторияда кIелиз вугуда.
— Артист-мартист вуч затIар я? — хъел къведай бадедиз, — духтурвилелай хъсан гьуьрмет авай, ихтибарлу кеспи и магьалрай квез жагъич. Инсанар сагъар хъийидай архайин кеспи я. Адаз жедай ихтибар, межлис-мярекат, па-гьо!
ЧIехи бубадивай хабар кьадай садни авачир. Адаз чидайди кьил яру япан хебни кепкер цIегь тир. Геолог, артист, духтур хьана кIанзавайбурун вилик адавай вичин хтулдиз чубанвилин тариф ийиз жезвачир.
Ихьтин гьуьрметлу, къайгъудар хизандин арада авай Камалдин, уьлегьандин нацI хьиз, чIехи жезвай. Вичин акьулди затI кьатIудайла, вич патал няниз кIвале жезвай гьуьжетрин гъавурда ам гьатиз хьана.
— Адакай геолог жеда, — лугьузва бубади.
— Камалдинакай камаллу артист жеда. Ам шад кеспи я. Куьне фикир гузвач, адаз саки вири артистрин тIварар чида, — диде вичин гафунал кIевиз акъвазнава.
— ТIумпIулар ягъуналди лап вири дуьз хьана! Аялдиз пешекарвал герек я, пешекарвал! Амни духтур хьун я…
ЧIехи бубадин кеспи, хтул вичин патав ацукьарна, махар, кьисаяр ва вичин кьилел атай агьвалатар ахъаюн тир. Вич са сеферда дагъда аваз жанавурдал дуьшуьш хьайила, гъиливди туькIуьрай тапанчидай ягъай жанавур гьикI кьенайтIа суьгьбет авурла, Камалдинан вилер ажугъдив ацIудай.
— Агь, бала, ваз акунач ман… Захъ аслан хьтин са кицI авай. Эгер гьа кицI тахьанайтIа, жанавурди зи лапагрикай тухудай.
Гьар сеферда чIехи бубади ихьтин вакъиадикай суьгьбет авунмазни Камалдинан рацIамар агаж жедай ва, гъуд чуькьвена кьунваз, кIвачел акьалтдай, вуна лугьуди, ада чIехи бубадиз гуж гайи жанавур гъутувди яна ярхардай.
Камалдин чIехи хьана. Сад, кьвед, пуд лагьай классар куьтягьна. Кьуд, вад лагьай классарни куьтягьна. Са юкъуз ам кIвализ нерилай хам алатна хтана.
— Вахъ вуч хьана? — гьарай акъатна дидедай. — Вун ни гатана? — Амма Камалдин шехьзавачир. Ам хъуьрезвай ва, зверна фена, чIехи бубадин патав ацукьна.
— Арифни зун дагъдиз фенвай, — Камалдиназ суьгьбет ийиз кIанзавай, къецихъай атай дидеди манийвална:
— Ву-у! Вал атанвай гьал вуч я? Зи бала кармаш хьанва! Вуж я вак кягъай ахмакьдин велед? Ша, духтурдиз фин, — гъил кьуна ам вичихъ галаз тухуз башламишна.
— Я баде, зун садани гатанач. Зун… зун… Я чIехиба, вуна кьванни баде гъавурда тур…
— Я къари, ана вун шехьдай хьтин са хаталу кар хьанвач, — зарафат кваз гъавурда тваз кIанзава чIехи бубадиз. Къаридиз адан ван хъхьанач…
Къецел экъечIзамазди классдин юлдаш Ариф дуьшуьш хьана.
— Камалдин, вун къвезвачни? Вожатыйди эвер гузва, — лагьана гадади.
— Куьн вири кIватI хьанвани?
— Эхь, фадлай.
— Баде, зун фида. Вожатыйди гуьзетзава, — лагьана ада къвалав гваз хквезвай бадедиз ва, ихтияр гун-тагун гуьзет тавуна, юлдашдихъ галаз чукурна.
— Гьиниз физва? — гьарайна бадеди.
— Экскурсиядиз, дагъдиз, чIехи бубадин яйлахдиз, — бадедин япарихъ са ван галукь хъувуна…
Дагъ, кфилдин ванер, практика-вири куьтягь хьана. Камалдина гила цIусад лагьай классда кIелзава. Бубади адав хуьряй, жагъун тавуртIа, райондин библиотекадайни кваз гъиз, дагъларин тIебиатдикай ва абурун девлетрикай кхьенвай ктабар вугузва ва мажал хьайи кьван, абур адав кIелиз таз, вичини яб гузва.
— Геж авуна виже къведач, — лугьузва ада, — тадиз институтдиз арза кхьихь. А факультетдиз гьевес авайбур гзаф жедай адет я.
Няни хьанмазни дидеди ам кинодиз финиз мажбурзава. Вич адан къвалавай къекъечIзавач.
КIвалин хизан Камалдин институтдиз гьазурунин (гьелбетда, гьар сада вичиз кIани) къайгъуйрик ква. Абуру кьилди-кьилди чамаданар шейэривди ацIурзава.
Камалдин хтана. Адал виликан парталар аламачир. Ам михьиз дегиш хьанвай. Мекер алай кьилни, алагъарна, вечрен кака хьиз лацу авунвай.
— Де гьан, хизанар, зун гьазур хьанва, — лагьана Камалдина ракIарал аламаз. – Захъ юлдашарни гала. Чир хьана кIанзаватIа квез, ингье, Акиф, — ада гьеле ракIарин сиве амай Акиф къалурна. — Чна кьведа са бригада кьунва. Адан хийирни чиди я, шийирни.
— Гьиниз? — Баде гьеле гъавурда акьунвачир. — Шегьердиз гьа къайда алукIна фидай адет яни, я хва?
— Шегьердиз ваъ, баде, чубанвилиз. — Камалдина жибиндай акъудна бубадив са чар вугана ва лагьана: — Зи гуьгьуьлдиз кIан хьайиди малдарвал тир. Гьавиляй цIусад лагьай класс куьтягьайла, им чаз ганвай удостоверение я…
Диде, буба, баде сивер алахьна амукьна, анжах чIехи бубадин пIузарал хъвер алай…
Гьи тIвар?..
КIвачел алукIдай са затIни амачиз, зун кIвачин къапарин туьквендиз фена. Ана туфлияр, кирзадикай цванвай чекмеяр, сандалар ва мадни заз тIварар тийижир харт-хурт авай.
Туьквендин заведиш диплом гвачир бегьем оратор тир. Чекмеяр куьн ятIа хабар кьун бес жеда, ада ваз, къурмишнавай патефонди хьиз, гьар са чекмедин чинал алай тумаждин ери, ам гьи гьайвандин хамуникай мус цванвайди ятIа, гъаларни кваз вири лугьуда.
Зун чубан итим я. Гьавиляй эвелни-эвел зун ина маса гузвай хамарал расалмиш хьана. Шаламар илигун патал абур лап чанар тир, чанар!..
— Ай, бала, и хам куьн гузва? — хабар кьуна за.
— Агьан, башуьсте, исятда!.. И хам яни? Гзаф хъсанди я, Халмогорский жинсинин жунгавдин хам я. Къачу, вун пашман жедач. Белки ваз и хамуникай кIанзаватIа? Дагъдин жинсерикай. Гамишдин хамуни адаз икрамда. Бегьем са йиса кIвачелай хтIунмир, дурумда. Вун а тIеквенриз килигмир. Абур бувунар далудик квайла, хьанвайбур я. Ваз ина авай тIеквенар хьайитIани аквазвачни?.. Агьан, исятда!… ам масадахъ галаз рахаз башламишна. Туфлияр хъсанбур я. Абурун чинал алай тумаж данадин хам я…
— Эхиримжи вахтара чи туьквендиз тахтанвай жинсинин тумажар авач; кицIин хамунилай башламишна, китдин хамунилай хкечIна — вири хтанва. Китдин хам… По-гьо-гьо!..
— Зун чубан итим я, чан хва, кIеви хам гьим ятIа, заз гьам це, — лагьана за адан гаф атIана. Ам агъадай винелди заз килигна. Вилер вучиз ятIани агажарна. Дугъриданни, и кар заз аламат хьана, амма за адан и гьерекат саймишнач, я ада зазни са артух фикир хганач.
— Тумаж хам гьи гьайвандилай хтIуннавайди ятIа чидай и гадади и рекьяй институт лап хъсандиз куьтягьнавайди хьиз я, — лагьана за къвалав гвай са итимдиз.
— Эй, дуст кас, ам ветеринарный техникум куьтягьнавай пешекар я. Ам квекай, чубанрикай, катна, хамчи хьанва. Адаз чи районда Хамчи Сефтер лугьузва, — итим хъуьрена. Закни хъуьруьн акатна.
“Ветеринар, хамчи — ибурукай гьи тIвар хъсан я?” — фикириз амукьна зун.
Назир Мирзоев, «Лезги газетдин» 2018-йисан 25-нумра
__________________________________________________________________________________________________________________________________________
Блокнотдалди — ваъ!..
Чи председатель вичин кIвалахда гьамиша са гьихьтин ятIани цIийивилер тваз гьавалат жедай кас тир, — суьгьбетна заз зи танишда. — Са сеферда ада колхоздихъ авай кьван балкIанар вири маса гунин месэла правленидин заседанидал эцигна, жемят патал вуч менфят, вуч зиян аватIа, хабар кьуна.
— Маса гайила, вуч хийир жезва? — хабар кьуна правленидин членрикай са эгьли итимди, рамагбанди.
— Огьо-о, — ам суал вугай касдал, хъуьрезвайди хьиз, элкъвена. Ахпа лагьана: — Къени ваз хийир — зиян чидачни? Виш балкIан амач. Им чаз вацра ваз гузвай яхцIурни цIуд зегьметдин югъ кьенят хьана лагьай чIал я, ай авам! Йиса гьикьван менфят жезватIа, жува гьисаба…
— Чи дагъларин серт рагариз молотилка, машин акъудиз жедач. Бес балкIанар тергна, чна цуьлер гьикI хкида, йигарар гьикI гатада?..
— Сада къаз, сада къиб лугьузвайвиляй, чи кIвалахар виликди физвач, — хъел атана председателдиз. – Куь фикирдалди, за, дегьнедин деринвал чир тавуна, вилер кIевна хьиз, вириз хкадарзава? Ингье, за вири кхьенва. Куьн кIеве гьатдач, кичIе жемир. Лап кIеве гьатайтIа, хсусийриз гьахъ гана, цуьлер хкиз, йигарар гатаз тада. Ужуз акъвазда а кар…
Са юкъуз ада колхоздин цIуд дояркадин чкадал вад тунин месэла эцигна.
— Я юлдаш чIехиди, им жедай кар туш, — наразивал авуна правленидин членрикай сада, къал кваз. — Чаз гьа авай дояркаяр тIимил яз аквазва.
— Эхь-эхь, тIимил я! — ягьанат кваз лагьана чIехида. — Кьенят авур кепекрикай манат жедайди куьне гьич фикирзавани?..
— Кьенят хьунал вун гьахъ я. Бес зиян гьикьван жезва?
— Вуч зиян? Майишатдин фондуниз зегьметдин йикъар амукьун зиян яни? Куьн анжах куь кIвачериз тамашзава. Рекьин а кьил гьи патахъ къекъвезватIа, квез аквазвач.
— ЦIуд дояркадивайни авай калер ацана куьтягьиз жезвач. Регъуьйра хейлин нек амукьзава…
— Диб авачир рахунар я. Заз чида, заз аквазва. Ингье за вири блокнотда кхьенва. Регъуьйра амукьай нек терг жезвач хьи. Данайри хъвазва. Зато-о, данаяр куьк хьана, чаз як жеда…
— Бес некIедин план гьикI жеда?
— Хиперин некIедалди эвез хъийида… Куьтягь!..
Вад югъ арадай фенач, чIехида мад правленидин членар кIватIна.
— Алай месэла сад я: “Колхозда зегьметдин йикъар кьенят авун”. Теклиф сад я: “ОТФ-дин заведующийдин штат атIун”. Рази тир юлдашри гъилер хкажа!
— Хиперин сиягь ни тухуда?
— Мад гьа куьгьне рухар хьана ман? Ингье. За и блокнотда къейдна. Квехъ галаз кIвалахун четин я. Гьисабдардин са штат тестикьарин. Гила рази хьанани? Гъилер хкажа! Кхьихь, бухгалтер. Зак тади ква, зун фена!..
Колхоздин гьахъ-гьисабдин собранидиз са председатель ваъ, вири колхозчиярни гьазур жезвай.
“За къе зи рикIе авай виридалайни чIехи пландикай лугьуда, колхозчийриз зун гьихьтин къайгъудар кас ятIа чирда. Правленидин членар захъ галаз кьур итимар туш. Гьабур икI-акI авуна кIанда”, — лугьуз, чIехи кас кIвале къекъвезвай.
Ингье собрание башламиш хьана. ЧIехиди столдихъай къарагъна, вичи-вич дакIурна, кьадардилай артух сабурлу яз, лагьана: “Дахут, юлдашар, гьупI лагьана, цавай аватдай затI туш. Ам, къекъвена, жагъурна кIанда! Къе за куь вилик эцигзавай месэла недай фуни хъвадай яд кьван герек авайди я, — лагьана ада.
“Ахварай идаз мад вуч акунватIа?” фикирлу хьана кIватI хьанвайбур.
— Чаз чи вилик квай дагъдин къимет чидач. Чна ана, шамагъаждин къелемар цана, там битмишарда. За жува кьилди гьисабар кьунва. А там агакьна, анай атIай сивяй эвягъай хьтин дуьм-дуьз гъварар маса гайила, чаз гьикьван дахут къведатIа, квез чидач! Тек цIуд йисалай чи колхоздиз мушукIралди пул авахьда! Эхь – эхь, гьакъикъат! За акъуднавай пулдин кьадар квез ван хьайитIа, куьн сивер алахьна амукьда. Садан пайни квачир жуван тамай гъварар атIана, сифте эцигай цIийи кIвалин гьуьрметдай за квехъ галаз гьихьтин сувар ийидатIа, алем шагьид жеда…
— Я юлдаш председатель, а шамагъаж тарарин чкадал майвадин багъ кутуртIа жедачни? — лагьана, жемятдикай хкатна, а патал хьиз ацукьнавай сада.
— За жемятдиз къазанжи къведай вири тIеквенар ачухзава. За куьн инанмишарзава, юлдашар! И хиял зи бейнида гьатайдалай кьулухъ хвешивиляй захъ ахварни амач. Къазанжи, къазанжи! Зун гьамиша гьадахъ калтугзава. Там чи къазанжи я. Маса рекьер чаз герек туш. За вири кхьенва. — Председателди жибиндиз гъил яргъи авуна.
— Ви блокнотда буш чарар аматIа, абур кIвале ацIур хъия. Вун столдихъай къерех хьун — гьам я чаз еке къазанжи!..
— Зун?.. Столдихъай?..
— Эхь. А столдихъ блокнот гвачирди ацукьрай.
— Гьа икI хабарсуз?..
— Эхь, — эхь, чIехиди.
— ЯтIа и блокнот кьванни зи патай квез аманат хьуй. Ана куьн патал пара багьа рекъемар ава, - лагьана, ада гъил къултухдиз сухна.
— Чун блокнотдалди — ваъ, гъилералди кIвалахзавайбур я! Ам жуван архивда хуьх…
ЧIехиди хиялрик акатна, ахпа са шумуд чар тупIалай авуна, мукьуфдивди жибинда хтуна.
— Мад вучда, куьн зи гъавурда гьатнач… Столдихъай къарагъна, чIехиди а паталай хьиз тамаш хъувуна.
Жемятди капар яна…
«Лезги газетдин» 2019-йисан 7-нумрадай
__________________________________________________________________
Нефес дар хьана
Эгер жуван бедендик са жизви кьванни на-мусдин кьел квайди ятIа, а кьел вакай, къванцин, накьвадин кIаник кутуртIани, хкатдач. За зун вуж ятIа чирдай. Вучда, жувак чарадаз писвалдай ният квач ман. Зун кьван хатурбенде кас цавун кIаник, чилин винел алач.
Кьве йис я, зун ревкомдин председателвиле хкяна. И кьве йисан къене за хуьруьнвидин кьилелай са чIар кьванни атIанач. Завай, тахьайтIа, амайбуру хьиз, писвилер, яргъал акъвазна, гъуьнтI ягъиз, гъуд юзуриз, жув алай чка къалуриз жедачни? Де лагь, я стха, зун квелди алчах ятIа.
Дуьз лагьайтIа, бубайрин мисал авайди я: “ЦIуд йисуз кьил хура туна яшамиш жедайдалай са йисуз кьил хкажна кьейитIа хъсан я”. Гила, залай са карни алакьдач лугьуз, зал хъуьруьнарзавайбуруз чирда за, яваш садра.
— Яда, бухгалтер, документар авай шкафдин куьлегар зав гице, — лагьана, за чин чIурна, бедендик зур кваз. — За колхоз ревизия ийизва!
— Ревизия ийизватIа, лап хъсан, — лагьана ада, разивал кваз. — Адаз зи виликай тIвал гвадардай вуч ихтияр ава? Зун жемятди хкянавай итим я. Зи далудихъ… Эй, вири гафар за инал лугьудач…
Гьасятда жуван членриз эвериз туна, абурухъ галаз заседание тухвана. Абурукай сад хипер гьисабиз, сад малар гьисабиз, сад складчидин мемекьуьртIер винел акъудиз ракъурна. Эхирки, за абур зи къуллугъда са кIвачел акъвазарнава. Гъавурда акьазвани? Са кIвачел!
Нисини тахьанмаз, вири хтана. Гьарда вичи авур кIвалахдин патахъай еке-еке талгъаяр — актар кхьена, зи вилик столдал эцигна. Зун документрив эгечIна. Пагь, колхоздин идарадик акатай юзун квез акуна кIандай! Куьн, мелъуьнди ягъайбур хьиз, сивер алахьна, гъилер куьрс хьана амукьдай. Куьне им, са рахунни алачиз, гьафте базардай кьадай. Исятда зи гаф закун я. — Кар авачирбур вири экъечI! — парабур экъечIна.
— Бригадирар акъваз! — акъвазна.
Инлай виликди багъдин багъманчияр чун я, и еке багълар чна яратмишнавайбур я лугьуз, кекъвезвай хиперин бригадайрин бригадирар заз столдин къваларивай аквазмачир.
Абур верчер хьиз авай. Колхоздин председатель лагьайтIа, гьа-гьа-гьа! Адакай мад рахун хъийимир. Ада тIушундай кьван тупIарал хирерзавай.
— Яда, къеце нисини хьанва, хъфидачни? — къал ква бухгалтердик. Ихьтин амалралди сикIериз зун маса къачуз кIанзава, — фикирна за. Гьич садавайни зун маса къачуз женни! Закни жуваз бес кьадар кьилетIумвал квайди я. Жемятдин итимди жаваб жемятдин вилик гузвайди я. Хамуниз гьахьнавай кьве кукраз килигна, жувавай жув маса гуз жедач! Абуру гудай са лухма фуни са румка эрекь чпин кукIвахъ галукьрай! Зун ахьтинбуруз муьгьтеж итим туш…
— Агьан, жагъизва. Ингье чIуру акт: бригадирди тукIуна, вичин танишдиз ганвай хипен акт. Председателдини бухгалтерди шуп хъувунвай пулдин, нисидин, якIун бирбицIар. Ваъ-ваъ, кьамал кьуьл илисда, вилер акъатдайвал. Экъуьч хъийиз вахкуда…
Няни хьана. Документар авай шкафдиз сургучдин пичет яна, зун кIвализ хтана. Са герендилай иниз, цIукай хкатай цIелхем хьиз, звер кваз хиперин бригадиррикай сад атана. Ам цавай-цавай рахазвай. Заз вичин зурбавал къалуриз кIанз, гъутарни столдал гьалчзавай. Амма, вучиз ятIани, сивик хъуьруьн квай. Завай акъвазиз хьанач, лагьана:
— Яда, гьей, вуна захъ авай са стол хада. Ам къахчудай пул захъ авайди туш!
— Хва декьий ви. Ви гъиле са еке къуллугъ гьатайтIа, вуна инсанар михьиз туькьуьмдай хьи. Пул авач, пул авач! Ибур вири чи вилик кумай кьван вахтунда пул авач ни лугьуда? — Ада пенжер галай патахъ гъил яргъи авуна.
— Яъ, зи къуллугъ гъвечIиди я жал?! Чинни кваз фитедай асуннавай идаз зи къуллугъ бегенмиш туш. За ви хам гьикI алаждатIа, аквада ваз.
— Ина авайди гьикI я ви чандиз? — лагьана, ада къецихъ тIуб туькIуьрна. Зун гъавурда акьунач.
— Ваз вуч лугьуз кIанзава? — хъел атана заз. — Куьн гьихьтин миллетар ятIа заз чида, — лугьуз-лугьуз, зун кIвачел акьалтна ва пенжердиз мукьва хьана. — Куьн зилияр я! Куьн хипен хам алай жана… Куьне тарашзава, халкьдинди незва, барбатI… Квез мад за инсаф… Квез за… Куьн за… Заз… — Зи нефес къвердавай дар хьана. Завай чIалар жагъуриз хъхьанач, ана са вуч ятIани акIанвай. Заз пенжердай гьер акуна. Адан тумунай са пут къведайди тир…
Вахтар яргъал фенач. Жемятдин умуми кIватIалдал зи хамуниз ахьтин тIвал яна хьи, зи рикIелай уьмуьрлух алат тийидай хьтин. Ревпредвиляй акъудай къарар кIелайвалди, заз зун, сада къуьнерилай кьуна, тергъер авай фуруз гадрай хьиз хьана. А тIарвал лап зи кьилиз яна…
Тарс гана
Нисинин вахт я. За, жуван нубат яз, никIизни салариз яд гузва. Анихъай, къуьнел лопаткани алаз, чин къаял алай куьз хьиз къизмиш хьанвай Къамчихан атана. Адаз хуьруьнбуру къучи лугьузвай.
“Куьпей угъли!” лагьана, са себни гана, зи кукIваз са капач вегьена. Зи кьилел алай бармакдин къерехривай, пу-уфна, гьава къакъатна ва ам япарал кьван ацукьна.
— Зи усадьба анал кьуразва, нубатни зиди я. Регъуь тахьана, вичи яд гузва, исвалишди!..
Яргъай чун акур кас-мас аватIа акваз, за пата-къерехдиз вил яна. Хуьруьн кимел хейлин инсанар кIватI хьанвай. Абуруз зун акунани-акуначни заз чир хьанач. Лезгидиз вичин кукIваз чарада капач вегьедайдалай кьиникь хъсан тирди заз чидайтIани, са чуькьни авунач, сабур хвена.
— Заз чир хьанач, Къамчихан. Бригадирди, чIана нубат види я лагьайвиляй атайди я зун, — лагьана, за жув тахсирлу яз кьуна. – Вуна яд гана куьтягьайла, заз хабар хъия, — лагьана, зун, цик акатай верч хьиз, са патахъ фена.
— Яда, я хва текьей пу-ву! Икьван гагьда чарадан са гафни къачун тавур вун ина гьикI хьана? Валлагь, дуьньядин чарх терс элкъвена, — лагьана заз чи къунши Мусади.
— Квез чун аквазвайни? – хабар кьуна за.
— Такваз, чна вилер кIевнавайни? Ваз вегьей капачдин ван кимел къвезвай, — вири хъуьрена.
— Агь, ви чкадал зун алаз кIандай, за ам, валлагь, къарпуз хьиз, чилел эляна, паддай, — сада, са зупу жегьилди, гъутаралди вичин хур гатана.
— Валлагь, зурба я! Къамчихана вичин уьмуьр вичиз кIанивал тухузва хьи.
— Я стха, гьавиляй ада усадьбадай садавайни тежезвай кьван бегьерни къачузва. Халис къучи я кас. Вавай адаз са себ кьванни гуз хьаначни? — туьгьметна масада.
— Вучиз гуда кьван, — жаваб гана за секиндиз. — Нубат аданди яз хьайила, хуьруьн къанун-къайда чIурайди зун жезвай эхир.
— Ингье “а къанун-къайда”, — ягьанат кваз, инсанрин сиягь авай чар къалуриз, зи вилик бригадир атана. — Къе и сятера ви нубат тирди за ваз накь лагьайди туширни, я авам факъир?
— И еке хуьруьхъ сад-вад къучи хьун лазим я. Ахьтин къучияр тахьайтIа, чун пата-къерехдай атайбуру тIуьна куьтягьда. Гьавиляй за ахьтин жуьрэтлу ксариз гьуьрметда. Са кар гьалтайла, белки, ада зазни гьуьрмет хъувуртIа, — лагьана, за абур секинарна…
Няни хьана. За папаз сарубугъдадин гъуьруькай, булдиз дуьгуьни кутуна, хешил авунин тапшуругъ гана. Кимерал, клубра авай инсанар бегьем чукIун тавунмаз, за, жуван чIехи хва ракъурна, Къамчиханаз кIвализ эвериз туна.
ЧIехи хва, закай хъел аваз, къивермиш хьанваз, кIвализ хтана.
— Я буба, кимел алай итимри, “капачни Къамчихана вичиз вегьейла, кIвализни адаз эверзава. КичIевал женнетдай атанвай шей я”, — лугьуз, вал хъуьруьнарзавай…
— Жедай кар я, чан хва. Вуна ша лагьанани?
— Эхь, гьелбетда. Заз чара авайни?..
Басма цIивинди лув кутунвай самовардихъ галаз санал за зи суьгьбетдизни худ гана. Зун акьван шаддиз, кIубан яз рахазвай, вуна лугьуда, чи арада са затIни хьайиди туш.
Хешил ада лап иштягьдалди тIуьна ва гьар няниз ихьтин хуьрек гудай кас хьанайтIа, вичи чухсагъул лугьудай лагьана ада, пIузарилай хъвер алахьиз. РикIел вичи заз вегьей капач эсиллагь аламачиз, чун чукIун хъувуна…
Са варз кьван алатна. Няниз кIвалахдилай хтай заз папавай “Къамчихан рекьизва” лагьай ван хьана.
— Вучиз, я паб? Ана гьикI хьана? Вуч хьанва? Ам къегьнен чи патавай, мух гуз хуьзвай ябу хьиз, гьиргьир ацалтна, хъфейди тир эхир.
— Вуч жеда кьван, чи къунши Мусадин гадади вичин никIиз яд гузваз, гьич рахунни тавуна, Къамчихана адан кукIваз са капач вегьена лугьуда. Вичин къучивилелди адавай яд къакъудиз кIан хьана. И сивиз кьей хцини, севре хьиз, ам къаналда туна, Къамчихан лап хъсандиз тIушунна, — гьевеслудаказ суьгьбетзава папа.
Зун тадиз Къамчиханан кьилив фена. Адал, дугъриданни, рекьидай хьтин гьал алай.
— Ана гьикI хьана, дуст? — хабар кьуна за.
Къамчихан, вилер ачухна, кьил хкажна, заз килигна.
— Хешил за гьавайда гайиди туширди гила чир хьанани ваз? — лагьана, зун ракIарихъ элкъвейди, адан кьил тарпна ястухдал ахлукьна.
Ам кьенач, амма кьве вацра адавай меселай къарагъиз хъхьанач.
«Лезги газедин» 2021-йисан 26-нумрадай
_______________________________________________________________________
Зун кьена, къахрагъна
Гьикая
Зи жегьил девирда духтурар авачир. Авай, анжах абур лап тIимил тир. Жерягьар, жерягьар… Гьиниз фейитIани, гьатдайди жерягь тир. Жув кьуьзуь хьайилани, за духтурар саймишайди туш. Хьайи уьмуьрда гьамиша гъилин дарманар ишлемишайда духтур саймишдани? Зун абурухъ я инанмишни, я заз герекни тушир.
Зун мукьвара лап кIевиз азарлу хьана. Ам вучтин азар тиртIа, заз чидач. Юзайла, бедендин кIарабра тIал гьатдай. «Мад куьтягь, гила зи эхир нефес я», — фикирна за жувакди. ЯтIани, чан ширин я. Адахъ вил гала, кьена кIандач. Дарих хьана, цIугъ язавай зи кьилив саки вири – миресар, абурун папар, жуван хатур кIани кьуьзуьбур-вири кIватI хьанва. Сада стIалжем я, сада грипп, сада гьакIан хумаяр я лугьуз, чпин сивел атай, идавай-адавай ван хьайи азаррин тIварар кьазва.
— Куьн акъваз куьз авунва? – лагьана чи къуншиди къвалав гвай кьуьзуь дишегьлидиз.
— Вучда, духтурдиз эвердани?
— Вуч духтур-мухтур авайди я! – хъел атана адаз. Духтурдин тIвар кьурла, хъел зазни атанай. – СтIалжемдиз духтурди вуч ийида? Адан дарман кац я. Са кац, кьена, гъваш.
Са тIимил вахтни арадай фенач, кьейи кац гъана. Бедендик гьеле чимивал кумай кац зи хурал дуьнмишна. Зун сагъ хъувун патал вичин чан къурбанд авур гьайван гьихьтин рангунинди ятIа чирун патал, яргъандин пIипI хкажна, килигайтIа, ам цIувад йисалайни гзаф чаз къуллугъ авур чи кIвалин кац тир. Сугъулдиз, зи тахсир вуч я лугьуз кIанзавай хьиз килигзавай адан вилер акурла, заз язух атана ва гьайиф хьана. Акваз-акваз, зи тIал къати жезва. Зи гьарайди хуьр кIватIзавай.
— Яман ялан я. Чан алай хъипрекай мутIлакь дарман жеда. Къиб анжах ада хурал кьурай, лап а гьайван рекьидалди. Къибни хурал кьена, амма тIал авайдалайни къати хьана.
Гьихьтин ятIани эйбежер дад авай яд гана заз. Хъун тавуникай чара авачир. Зазни зи тIал секин хьана кIанзава эхир. Агь, инсан, вун хупI дурумсуз шей тушни! Вучда, вучда, секин жезвач.
Хъвайи шей заз такIан хьана. Гуьгьуьл чIур хьайи заз къене гапур экъуьрзавай хьиз ава, тIалди кьунва. Хъвайи кьван ятар, вилик квай юкъуз тIуьр фуни экъуьч хъувуна. Месер, кIвалин чилик квай халичаяр — вири беябур хьана.
— Гьармулаяр, яман чупар ва музулад векьер сад-садак какадарна, гум гана кIанда. Идалай чIехи дарман авайди туш.
Жуван рикI са гьар гьал секинар хъувун патал заз ихьтин дарманар жагъурун са кьадар яргъал фена кIанзавай. Амма жедачир, кьуьзуь къаридин сивяй гаф акъатун багьна тир.
Векьер гьазур хьана. Лигенда туна, абуруз цIай яна. Туп-туп гум акъатзавай лиген зи месик кутуна.
— Винел пад кIеви ая! – буйругъ гана сада. Зи кьилелни кваз яргъан вегьена. Эхиз тахьана, за винел алай яргъан кьве сеферда гадарна. Ахпа абур яргъандин пипIерал ацукьна.
Гила нефес я къецихъ, я къенез хкведай чка амач – зун бамиш жезва. РикI чIугуна акъудзавай хьиз я. Чабалмишда, амма винел ацукьнавайбур агъур я – юзуризни жезвач.
— ЭлячI винелай, зун рекьизва! – гьарайзава за.
— Дурума, дурума, ви тIал секин жеда…
Гьикьван гьарайда! Нефес амач, вилерал мичIивал акьалтзава. Эхирни зун суст хьана.
— Агьан, дарман хьана – итим акваз-акваз секин жезва…
— Бес за тийижиз авур кар яни?! И саягъда за вишелай виниз инсанар сагъар хъувурди я, — и усал рахунар зи япарихъ галукьна. Абуруз зун суст хьанвай хьиз ава, амма зун рекьизва. Рекьидайла, адет яз, кьуьзуьбуру «келима шагьадат» гъида. Анжах за «духтур, духтур» лугьузвай. И гафар зи сивяй мажбури яз акъатзавайбур тир. Аквар гьаларай, зи ван абуруз жезвач – зи сес гьакьван усал хьанвай.
Винелай яргъан алудна. КIвале авайбурай гьарай акъатна.
— Фекьидиз эвера! Къужа рагьметдиз физва!
«Яраб рикIивай я жал? Бес хизандихъ галаз са гьала-гьуьрметни тахвуна, гьа икI рекьидани? Имансузри рекьир кьилихъди мурдар затIар зав нез туна…» — хиял физва зи рикIяй.
Фекьи атана. Ясин кIелиз башламишна. Заз фекьидин сифте кьве гаф ван хьана. Ахпа ван хъхьанач. Зун кьена…
Яраб ахвар ятIа? Зи патав, гьа виликан хьиз, инсанар гва. Амма абур лацу агъар галайбур я. Абурун ачух чинра хъвер ава. АтIа дуьнья я, малаикар я. Яъ, абур рахазва, лезги чIалал рахазва.
— Тек вад декьикьада геж хьанайтIа, ви месэла чранвай, халу! — лагьана рикIиз хуш са гадади.
Кьуьзуь кIарабар чан аламаз сура тваз са кIам-шам амай. Сурун са кьатI эгъуьн тавуна ама, — абур хъуьрена.
Ваъ, агъа дуьнья туш. Зун авайди михьи лацу кIвал, азархана я патав гвайбур, зун къутармишай духтурар я. Эхь, инсанар тир. Виликан тIалар беденда амач. Зун эвела кьена, ахпа къахрагъна…
«Лезги газедин» 2023-йисан 37-нумрадай
