Шаир, публицист, таржумачи, чи газетдин литературадин отделдин редактор Мерд Али Жалилова кIелзавай чIехибурни, аяларни гъавурда акьадай верцIи лезги чIалалди кхьенвай “Тамун мах” чи вилик гъанва. Авторди аллегориядин, яни гьайванрин, къушарин, набататрин образар, хесетар ишлемишуналди, инсанрин арада жедай алакъайрин, са несилди маса несил саламатдиз хуьнин, инсаниятдин ва тIебиатдин вилик чи гьар садан жавабдарвилин, уьмуьр патал игитвал ийиз гьазур хьунин чIехи месэлаяр гьялзава.
Эсер гьа ихьтин кьетIен Игитвал къалурай чи хва, намуслу, гъейратлу мешебеги, бандитрин гъилелай телеф хьайи Россиядин Игит Зейнудин Батманован экуь руьгьдиз бахшнава. Игитвал рекьин тийидайди и эсердини субутзава.
Чна ам квез теклифзава, играмибур.
Тамун мах
Вич залукда акъвазна, бандитрин есирвиляй жегьил хизан азад авур, вагьшийриз рей гана, ажалдин хуруз фейи кIириви хва, мешебеги, Россиядин Игит Зейнудин Батманован экуь руьгьдиз бахшзава…
Акур крар
Чи Самурдин тама заз
Гьамишалугъ
Аманат яз ама заз…
( Мерд Али )
* * *
Май рахазва: — Къецел экъечI!
Чил-цав кьунва пешери.
Пакам кьиляй векьел экъечI!
Чуьхуьх чин-гъил чигерик.
Читерик квай тавхана хьиз,
Аквада ваз дагъ-дере.
Цуьквери шад, къекъифна чин,
Хъухъ, лугьуда, чи шире.
Цавун вили шуьшедилай
Рахада вав чIимчIир нуькI:
— Нур хъухъ цавун пердедилай,
Гуьгьуьл жеда мадни куьк!..
Вуна гьиссда: дуьньядин хвеш
Шадвал я ви рикIевай.
Хуьнуьх цавун экв, чилин кьеж
Гьамиша ви хивева…
* * *
Зун тамава. Вилик, рекьел
Аквазва заз мегъуьн тар.
Хкажнава ада кьилел
Цавун тагъни чилин тIвар.
Къакъажнава хилер-гъилер,
Кутаз гьардак гьейранвал,
Гуя ада гузва эвер
Пагьливанриз майдандал.
Адан къвалав, хвешивал кваз,
ЭкъечIнава мегъуьн таз.
КIанзавай хьиз ава адаз
И къуччагъдив гьуьжет кьаз.
— Тади мийир, жегьил жаван,
Вужар я ви багърияр?
— Чун иналла, — акъатна ван, —
Чун я адан имияр!
Мегъун таму алгъурна кьил,
Куш-куш цава рахана:
— Чна хуьзва несил жегьил,
Нурар гьайиф татана!
— Зун вуж я бес? — акъудна сес
ГъвечIи нуькIре хур яру.
— Зун я адан халис мирес, —
Чир хьухь, зи тIвар я Кару!..
— Зун я тамуз хуьзвайди наз,-
Мад акъатна ширин сес.
Къарасудин лепе къудгаз,
Алукьзава, кваз гьевес.
— Зун я! — шаддиз къугъвана гар
Къацу атIлас пешерив.
Кьуд пад къуна мадни азгар
Мукьвабурун сесери.
— Зун я! — ракъин хъуьтуьл нурар
Къвана цавун гуьзгуьдай.
Асайишдив цаварин зар
Ухайшзава вирида.
— Зун вуж я бес? — акъудна-сес
Виш йисарин Мегъвеца.
— Залай чIехи авач мирес,
Тама вири къекъвейтIан!..
Дугъриданни, ада цавар
Хкажнавай бегьемдиз!
За кьатIана, и бахтавар
Сагьиб я и алемдин!
Акваз-акваз и гьевесди
Зи къуьнерни хкажна.
Зунни, тамун са мирес хьиз,
Къаравулда акъвазна…
* * *
Фена гатфар, алукьна гад,
Зун тамава мад жуван.
Зи жегьил дуст, пара я шад,
Гужлу хьанва шумал тан.
Зегьемлу я, кузва гьава,
Гьайбат аку ракъинин.
Кьуьзуь буба акъвазнава,
Хтулдин кьил сериниз.
Алугнава ачух майдан,
Сару хьанва къацувал.
Амма тамуз авач гьижран,
Пешерив гва хцIувал.
Бирдан гьинай? Рахана цав,
Ванер ийиз хвахари.
Акъатна гар, алчудиз рав,
КIанзава там ярхариз…
Амма сагърай Мегъвец буба!
Квазни кьазвач гар ада.
Эхир кIвахьна цавун турба-
Къурна тамал хар ада.
Веш — решзава, шехъ -шехъзава
Векьерини пешери.
Чил къачунва зи кьуд пата
Ширшир — ширин сесери
Лацу ири стIалар, къвез,
Аватзава кIвачерик.
Яб гуз къвазна, гуьгьуьл хъуьрез,
Зун и хъуьтуьл сесериз.
Бирдан мадни, алаз азаб,
ЦIу къазунна булутар.
Заз акуна: тIимил татаб
Хьана чилел гужлу тар.
КIукIни кукIуш кьуна адан
Вилив техвей ялавди.
Цава гьатна чIирчIирдин ван,
Кьуна гьасят чIулавди.
Бирдан а цIу жув ягъай хьиз,
Зун чилелай къудгунна.
Туьхуьриз цIай, атай йигъи,
Цин хьел кардик кутуна…
Къурхулувал алатна. Мад
Милайим я цав вили.
ЦIар-цIар гана пешери шад,
Зем-зем къвана зи вилик.
Сагъ я Мегъвец, сагъ я тамни,
Гуя цIай гьич акунач.
Кьуд пата мад рахаз мани,
Шагьварди чил къачуна.
Тарцин хилел нуькI рахана:
— Сагърай, буба, зун хвена.
Жегьил тазни хуш хъуьрена:
— Сагърай, буба, зун хвена.
Такабурдиз, къекъифна чин,
Амай вири имияр.
Гьайиф анжах, кьуьзуь тарцин
КукIушдин хел кими я.
Серт аквазвай ам лап бегьем,
ЧIух алудиз хирелай.
Бамишзавай ада зегьем,
Бугъ чукуриз кьилелай.
КIанин хилер — чIехи гъилер
Юкьва тIарам атIумна,
Килигзава тамуз вилер,
Ажугъ рикIе штIумна…
— АтайтIани иблисар мад
Жериди туш Мегъвец буш!
Чпиз жеда чпин инад,
ТахьайтIани и кар хуш!..
Захъ асиррин гала хизан,
Гала гьахьтин къуватни.
Гьавиляй я, гьар са душман
Жеда ина вафатни…
* * *
Зул. Хъипи я чил бишме хьиз,
Тарар кьунва тIаратIри,
Гагь-гагь гару, цин чешме хьиз,
Чин атIузва мукIратIрив.
КьецIил шумал жегьил тандал
Элкъвезва гар ара-ара.
Хъел атана, акатиз звал,
Пешер твазва гагь хура.
Жегьил тарциз авач къурху
Зурба тандин далдадихъ.
ЗатIни тахьай зайиф гарук
Акатна шел сузадин…
И арада — мишеррин ван, —
ЦIай кIанибур акъатна!
— КIарас жеда, хъуьтIуьн я чан, —
Тарцив яшлу агатна.
Амма адаз хьунни мукьва,
Аламатдин сесини
Мишерчияр тамун юкьва
Авуна фад секинар:
— Акъваз, инсан, мурадар захъ
Ама кьилиз хутахдай.
Абур кьилиз финни, зун гьакI
Куь кIвачерик ацахьда.
Гьеле хьанвач гужлу, чIехи
Къвалав гвай и хтул зи.
Хирер-кьацIар ийиз эхи,
Чанда авач гьич фул зи.
Виш йисара чIугваз зегьмет,
Тамуз буба хьана зун.
Таму зунни хвена, гьелбет,
Гьахьняй зурба хьана зун.
Эхь, зи тухум хьанва чIехи,
Гьарнихъ фенва, алатна.
Амма зи рикI хьанвач рехи,
Девирра зун галатнач.
Зи чукьванни михьи жалгъа
Квачир гьич са кIвал авач.
Такабурвал хуьзва багьаз,
Закай чIуру чIал авач…
Акваз-акваз мишерчийрин
Гъилер бегьем буш хьана.
АтIанач тар, адан зигьин
Таъсирлу ва хуш хьана…
Жегьил тазди юзурна кьил
Вичин таза хилерин,
Башламишна, ачухна гъил,
ЯцIу тандиз туьмериз:
— ЧIехи буба, сагърай вун,
Камаллу ва абурлу,
Къагьриман хьиз я махун,
Дурумлу ва сабурлу.
На хьиз дуьнья гьалзава
Шумуд несил-эсилди!
Ви гьуьндуьрдихъ ялзава
Ингье зани — жегьилди.
Зани хайи накьвадал
Гъида гуьзел нехишар.
Гъида жуван пакадал
Анжах чIехи алхишар…
Заз акI хьана: акъатзава
Гьа зи хурай гафар и.
Яваш-яваш агатзава
Мегъуьн тарцив юрфар зи…
* * *
Кьуьд алукьна, лацу я къец,
БачIах хьанва цуьрцни хел.
ХупI фараш я жанлу Мегъвец,
ХупI назик я лацу цIвел.
КьецIил чка акваз хараб,
Алахънава къай вили:
— КIевира нер, кIевира яб,
Илисда за цIай вили!
Назик хъуьтуьл хамунал за
Кудай буьвел куькIуьрда.
Ажузарда хамувал за,
Аял хьтин иширда.
Япарикай чичIекарда,
Нерикайни газарда.
Рекьер-хуьлер пуьрчуькьарда,
Жемятар бизарда!..
Амма акьаз гегьенш хура
Спел лацу къужадин,
Къай квахьзава кура-кура,
Нефес вахчуз гужалди.
Аниз килиг: гьамамдал хьиз,
Къарасудал пар ала.
Хабарни туш адан а циз,
Кьилел аяз, гар ала.
Къарасуди, къекъвез чиле,
Чим пайзава тарариз.
Эхир, туьк хьиз, къурна кьилел
Пилтейрин жив цавари.
Чепелукьри лацу-лацу
Кьуна кьуд пад элба-эл.
Кавал хьана чими, яцIу,
Шад авуна тамун эл.
Лацу къуьре вичин кул-кус
Туна, ангье, экъечIна.
Къарасудин патав хундуз
Шад межлисдик экечIна.
Хкадарна, туна хъалхъам,
Лацу хъуьтуьл цуцIулди.
СикIни севни, шад я тамам,
Ихьтин межлис акурди.
Ачкар къвезва, хкажна кьил,
Са чарх яна чилелай.
Леглег къвезва, ийиз кIанз кьуьл,
Мукьвал алай вирелай.
КIекIедини илигна кIар
Вичин куьгьне далдамдал.
АцIана там гьикьван пайгар
ХъуьтIуьн гуьзел макьамрай!
Хтул галай Мегъв — агъсакъал,
Такабур кьил хкажна,
Вирибурун ала юкьвал,
Тамада хьиз акъвазна.
Йиф алукьна, амма жезвач
И шадвилер тама кис.
ГьикI секин хьуй? Вилив хуьзва
Абуруни ЦIийи йис.
Са жанавур, тIишни кьацIай,
Рахаз ава кулара:
— Айиб авач, акъудда цIай,
Къуьрер, за куь хамарай.
Теклиф кьванни авунвач заз —
Куь межлис за туьхуьрда!..
Ачкар аку, акъваз-акъваз,
Ви кьилни за ифирда!..
Намуссуз сикI, акурла зун,
Амаларда кьейидан.
Гила килиг, тежез юргъун,
Мецерзава виридаз.
АтIади вуж я? Элкъвей, яцIу,
Цел хьиз, пидив ацIайди?
Вуж ятIани, хам я хцIу,
КIуртуниз я къулайди.
Базардани фида ише, —
Фикирзава Рехида.
— Гьич ахъайна къведач виже,
Ихьтинди мад жагъидач.
Мукьув фена, куларай сих
Хкадарна “кIуртунал”.
Жанавурди, вилер къаних,
Инал “савкьат” къачуна.
Сев стхадин къужахда ам
Гьатна бегьем тIарамдиз,
— Аман! Аман! Хана зи кьам!
КIандач! КIандач гьарамди!
Икьван гагьда хьайи серсер,
Къал къачуна ничхирри:
— Жемятдиз акси терсер,
Килигдач куьз эхирдиз!?
Акьул фенвай жанавурди:
— Сев квачирни ахварик?
Пис къелет я за авурди,
ТIал къачуна къвалари…
Къивни гьарай хьана хкаж
Мадни артух цавариз.
Кьуьл тийирди, белки, амач
Ничхиррикни тарарик…
Зани жуван хкажна тост:
— Къуй, гуьзел хьуй тамар чи.
Къуй, манийри, кьуьлери хуш
Эзмишиз хьуй гъамар чи!
НефсетIарни келлегуьзар
Квахьрай чиляй цавайни!
Артух хьурай чаз жегьизар,
Мехъеррин хуш галай ни!..
* * *
Амма садра
Гьич тежедай кар хьана.
Белки тамун
Гьар са жалгъа тIар хьана.
Вагьшийри бед,
Чинар кIевна сумрайрив,
Кьве жегьилдиз
Инадзавай, сура хьиз.
Гьарайзавай:
— Чан кIандатIа, гьахъ гуда!
ТахьайтIа, чир хьухь,
Чна квез тIакь гуда!
Я эверда иниз
ЧIехи чинериз,
Чна дуван
Ийидайвал жинериз!..
Чилел — чагъа,
Шехьиз, бекьер-бекьер жез.
Ван хьайибур,
Белки, чикьер-чикьер жез…
Бирдан цавай,
Мегъуьн тарцин кукIушдай,
Къвада лашар,
КIашар хьтин, нахушрал.
Садан кьамал,
Садан кьилел, юрфарал, —
Виринайриз кар кьуна хьи,
Ай гьарай!
Фасикь ксар катна,
Туна есирар.
Михьи хьана
Чагъа алай гьасирар…
Анжах са кар —
Бирдан рахай луьлейри
Хирер тунвай
Тарцин хурал гуьллейрин.
Мешебеги тир жеди тар,
Игит тир!
Тама и кар
Вирибуруз бажит тир…
* * *
Анлай инихъ шумуд кьуьд, гад
Ахкуна зи къужадиз.
Хкаж хьана таз къелем мад,
Хьана бегьем зурбади.
Къурху амач я гарухъай,
Я къаюхъай, харцихъай,
Белки, вири там рахазва
Жанлу тандин тарцикай.
Кьуьзуь тарцел мадни хирер,
Мадни кьацIар хъхьанва.
Амма къвезвач адаз хъилер:
— Заз зи мурад жагъанва!
Гужлу хьухь куьн, зи балаяр!
Мердвал ая чил патал.
Цавар-чилер вуж патал я?
Куь ачух кIвач гъил патал!
Бегьерлу хьухь, несил патал
Хуьх тухумдин ирс, абур.
Четинвилер ая шанкIал,
Саналди хуьх куь сабур.
Хизандивай жемир чара,
Гьяла санал дердияр.
Вирибурув хьана ара,
Тамир садни акси яз…
Лагьана, тар хьана татаб,
Жакь-жакьарна кIарабри.
Ацахь хьана чилиз азаб,
ЦIугъна, белки, чIварахри.
Хилер-гъилер тIимил юзун
Хъувуна мад накьвадал.
Там акъвазна, хьана гъамлу,
Чинра сертвал аквада.
Зи гуьгьуьлни хьана сугъул,
Умуд эксик хьайид хьиз.
Зулун югъни акваз рагъул,
Хьана чIух зал къвайид хьиз…
* * *
Мадни гатфар… Югъ я азгар,
Хъуьрезва там-тар, кул-кус,
Атир пайиз элкъвезва гар,
Авач са затI тежер хуш.
Мад читериз ухшар я чуьл,
АтIлас ала тарарал.
Хурун нефес хьанва са гьуьл!
Ериш физва цаварай.
Ингье зи там. Жегьил мегъуьн
Тарав ажеб сифет гва!
Фарашвилиз килига куьн,-
Такабур я! Хифет гвач!
Гьа им гила — сагьиб тамун,
Ала чIехи постунал.
Зегьемлувал ийиз умун,
Шад я вичин бахтунал.
Са къужа зи, рикIел гъиз гъам,
Фенва чIурал ахварал.
Аруш жезва къацу цагъам
Адан яцIу юрфара…
Там я жанлу, кIусни зайиф
Хьанвач, адав гва дамах!
Зани, дустар, жемир гьайиф,
Куьтягьзава инал мах…
Мердали Жалилов, «Лезги газетдин» литературадин отделдин редактор
2018
