Инсандихъ азарни галайди ялда. Эхь, азарлу хьуникай садни хуьз жедач. ГьикI ятIани, мус хьайитIани, ам илифда ва ин­сан­ кIеве твада. Исятда ахьтин азарар малум хьанва хьи, анжах са тIвар кьурла инсандин, багърийрин зегьле физва, вири къалабулухди кьазва, цавар далудал ацукьай­ди хьиз, залан жезва, рагъ алай йикъакайни, незвай ризкьидикайни дад хкведач. Бейни михьиз гьа са фикирдик гацум жеда.

Гьа ихьтин гьалдиз чунни атана. КIвалин кайвани юкьва, кIвачера гьатзавай тIалди гьелекзавай. Чибур гьикI я, агь я кас, алатда­ ам, квахьда ам, лугьуз беденди гузвай сифтегьан хабардихъ яб акалдач, тIал кваз кьадач. Гьафтеяр, варцар физвай, тIал квахьзавачир. Эхир фена, ахтармишдайвал хьана. УЗИ авурла, пешекарди малумарна: “Къени патан дуркIунда алава са затI арадал атанва”. Ва меслят къалурна: “Мадни ахтармишунар авун герек я, анжах яргъал вегьемир”.

Авуна, КТ, МРТ… Тестикь хьана. Дур­кIун­­да буьвел (опухоль) ава. Ихьтин диагнозди вири хизандин гуьгьуьлар чIурна. На лу­гьуди, сада уьмуьрдин дамарриз иви ахъайзавай булахдин сив кIевна. ГьикIда? Вучда? Суалар мадни арадал къвезвай ва чун абуруз жаваб жагъуриз алахъна. Багърийри Москвадиз, Санкт-Петербургдиз, Ростовдиз… тухунин теклифарни гана. Чун гьазурни хьана. ЯтIани чна чкадин мумкинвилерни ахтармишун кьетIна. Пешекар духтурри-чирхчирри жуьреба-жуьре меслятарни гана. Онкологиядин диспансердин кьилин духтурдин заместитель Нурдин Нурдинова чпихъ тежрибалу ва кар алакьдай урологар, хирургар авайди тестикьарна. Са гафуналди, чна жуван духтуррал ихтибарна ва ягъалмишни хьанач.

Мадни вири герек ахтармишунар хъувурдалай гуьгъуьниз Республикадин онкологиядин диспансердин хирургар, урологар-онкологар тир НуцIалхан Гьасанова (отделенидин заведующий),  Мегьамед  Къафарова, анестезиолог Кевсер Фатуллаевади операция авуна ва буьвел авай дуркIун акъудна. Са вацра кьван духтурри азарлу кайванидиз операциядилай гуьгъуьниз истемишзавай вири къуллугъар авуна. Алай вахтунда ам кIвале ава ва югъ-къандавай беден вичин чкадизни хквезва.

Больницайриз, поликлиникайриз фейила аквада кьван, анра азарлуйрин кьадарар гзаф я. Онкологиядин диспансердикай ва адан поликлиникадикайни гьакI лугьуз жеда.  Вучиз ятIани, духтуррин кабинетрихъ учир кьунвайбур, сад-кьвед квачиз, дишегьлияр тир. Аялрилай гатIунна лап яшлубурал къведалди. Гьа ина заз учирда авай инсанрин сиверай ван атана: “Къафарова сятдин 11-далай азарлуяр кьабулзава, жезмай кьван адан патав вач. Ам гъавурда авай духтурни, регьимлу, начагъдан къадир авай инсанни я”. Дугъриданни, инсанар гьахъ тир. Пешедин устад хьиз, ам кабинетдиз атай азарлуйрихъ хъуьтуьл, абурун серин гуьгьуьл ачухардай сесиналди раханни ийизвай.

Ада кайвани са жуьрединни манийвилер авачиз больницадиз кьабулун патал герек тир чарар-цIа­рарни туькIуьриз куьмекна. Операция ийи­дайла, ахпани гьар юкъуз гуьзчивал ийидайла, ада вичин везифаяр лап вини дережада аваз тамамарна. Адакай кхьин, хъсан духтур алай чка масадбурузни чирун заз хъсан акуна.

Къафаров Мегьамедан ери-бине Кьурагь райондин Тителрин хуьряй я. Тителвияр 1952-йисуз Дербент райондин ЛукIарин хуьруьз куьч хьана. Ина Къафаров Абдул­нитIифани бине кутуна. Ада вичин уьмуьрдин юлдашдихъ галаз кIуьд аялдиз тербия гана. Абурукай сад, хейлин йисара ЛукIарин хуьруьн Советдин военный столдин начальниквиле кIвалахай Абдурагьман, Мегьамедан дах я.

Къафароврин тухум неинки хуьре, районда, гьакI республикадани тIвар-ван авайбурукай сад я. Абурун арада хъсан юристар, алимар, военныяр, духтурар, муаллимар… ава. Къафаровар чпин кеспидив, везифайрив гьакъисагъвилелди, намуслувилелди, инсанрив къенивилелди, гьуьрмет авуналди эгечIуналди малум я. Жегьил несилдин векил тир Мегьамедазни гьа и ерияр хас я.

ЛукIарин юкьван школа куьтягьай ам Дагъустандин медицинадин академиядик экечIна. Духтур хьунин къаст авай гадади кIелунриз, кеспи чируниз гзаф вахт серфна, жуьреба-жуьре ктабар гъилелай авуна, Махачкъаладин больницайра практикадин тарсар тухудайла, пешекаррин кIвалахдиз дикъет гана, меслятар бейнида “кхьена”.

Эхиримжи йисара “республикадин вузра дерин чирвилер гузвач, дипломрихъ Россиядин регионра ихтибарзамач” лугьудай гафар чка-чкада тикрарзавай. И кардикай гьа вузра кIелзавайбурузни малум тир. Академия акьалтIарай Мегьамедани, белки, гьа­виляй вичин чирвилер, пешедин рекьяй тежриба Санкт-Петербургдин ординатурада, интернатурада артухарна. Уролог-онкологдин пеше къачур жегьил духтур Кировский областдиз рекье туна. Киров шегьердин областдин больницада ада йисалай виниз кIвалахна ва 2014-йисуз Махачкъаладиз хтана, республикадин онкологиядин диспансерда кIвалахал акъвазна.

Ингье кьуд лагьай йис я ада дуркIунрик рак акатнавай начагъбур сагъариз, гьар гьафтеда пуд-кьуд касдиз операцияр ийиз ва ахпа абурухъ сагъ жедалди гелкъвез. Уролог-онкологдин кIвалахдин вахт экуьнин сятдин иридаз башламиш жезва. Эхь, ам диспансердиз гьакьван фад къвезва, вичиз талукь палатайра авай гьар са начагъдал кьил чIугвазва, гьал-агьвал, медсестрайри вири буйругъар, къалурунар дуьздаказ кьиле тухванатIа, чирзава, алава буйругъар хгузва, операцияр авунвайбурун хирер цIийиз кутIун хъийизва… Ахпа зур сят планеркада акъудзава. Нубатдин операциядиз гьазур жезва, я тахьайтIа, сятдин 11-далай диспансердин поликлиникада начагъбур кьабулзава… Гьар юкъуз гьа икI. Гьатта киш, гьяд йикъарани ам больницада аквада, кIевел алай азарлуйрин гьакъиндай къайгъу чIугваз.

Чна инсандин зегьле ракъурзавай рак азардикай, ам арадал атуникай, адакай хуьдай серенжемрикай, диспансерда тешкилнавай къулай шартIарикай суьгьбетна.

— Рак азар хаталубурук, геж хьайила куьмек гуз тежедайбурук акатзава, — рахаз эгечIна Мегьамед духтур. — Гзафбуру ам гьикI арадал къвезвайди я лугьуз, хабар кьада. Авайвал лагьайтIа, вири дуьньяда и кардай кьил акъудиз алахъзаватIани, гьелелиг тайиндаказ себебар малум туш. Пешекаррин фикирдалди, рак азар яшамиш жезвай чкадин шартIариз, незвай шейэриз, руьгьдиз пис таъсирдай вакъиайриз, гьар са инсандин бедендин сагъламвилин дережадиз ва багърийрилай къвезвай ирсиниз (генетика) килигна акатзава.

Идалайни гъейри, химикатар ишлемишзавай чкайра кIвалахуни, анаболический стероидар мукьвал-мукьвал ишлемишуни, туькьуьлда къванер хьуни, сифилисдик азарлу хьуни, рикIик синих акатуни, пIапIрус гзаф чIугуни ракдик азарлу хьуниз таъсирзава. И азар акатайла иштягь квахьда, ара-ара экъуьчдай хьиз жеда, къецел экъечIун четин акъвазда, яхун жез башламишда, руфун дакIвада, ара-бир беден зурзада. Ихьтин гьалар акурла, са энгелвални тавуна, беден ахтармишун чарасуз я.

— Къад-къанни цIуд йис вилик чи республикада и азардик начагъбур лап тIимил авай. Гила абур артух хьун квехъ галаз ала­къалу я?

— Азарлуяр гьа чIавузни авайди тир, амма абур тайинариз жезвачир. Гила агьалияр  районрин, шегьеррин ва респуб­ли­кадин больницайра тамамвилелди ах­тар­мишзава. Саки вири больницайра алай аямдин аппаратура, тадаракар ава. Чунни ара-ара районрин больницайриз физва, анра агьалияр кьабулзава, чкадин духтурриз куьмекзава. Вири и серенжемар себеб яз рак азар квай инсанарни дуьздал акъудзава. Гьа са вахтунда заз лугьуз кIанза­ва, чпин сагъламвилин гьакъиндай къайгъу чIугуна кIандай береда чи инсанри кагьулвал хиве кьазва. Беденди са квекай ятIани хабар гайилани, поликлиникадиз физвач, беден, къенепатан органар ахтармишзавач. Ахпа, беден михьиз тIалди кьур­ла, физва, духтурривай куьмек кIанза­ва. Вири пешекарри тестикьарзавайвал, бинедилай рак азардикай чир хьайила, инсан сагъар хъжезва. Анжах пуд-кьуд лагьай стадиядиз акъатайла, рак азар са­гъар хъувун лап четин акъваззава. Гьавиляй заз чи милли газет кIелзавай виридаз меслят ийиз кIанзава: йиса садра хьайи­тIани поликлиникайриз физ, къенепатан органрин сагъламвал ахтармишун.

Тестикьнавай делил я, сагълам инсандик рак азар акатзвайди туш. Ам маса азар себеб яз арадал къвезва. ДуркIунра рак хьуникайни гьакI лугьуз жеда. Эгер вахтунда чир ва сагъар тавуртIа, дуркIун михьиз къайдадикай хкатзава ва инсан кьиникьин гьални арадал къвезва.

— Онкологиядин азардик  начагъ хьайибурун руьгьдиз, психикадиз екез таъсирзава. Сифте макъамда абур михьиз руьгьдай аватзава ва вуч ийидатIа чин тийиз, гьакъикъат-диагноз сир яз хуьз алахъзава,- лугьузва Мегьамед Къафарова.- Им ерли авуна кIанзавай кар туш. Азар малум хьанмазди пешекар духтурдин патав фин, лазим серенжемар кьабулдайвал авуна кIанда. Азар кIеви авун, адакай гьатта багърийризни лугьун тийидай амалрикай азад хьун герек я. Гьикьван фад азардин къайгъу авуртIа, гьакьван хъсан я.

Къафарова вичин патав атайбуруз гьа и  жуьреда куьмекни гузва. Идан гьакъиндай адаз сагъар хъувуна хъфейбуру ийизвай зенгери, хсуси сайтдиз ийизвай кхьинри шагьидвалзава.

М.Къафарова лагьайвал, диспансерда начагъбур сагъардай шартIар тешкилнава, алай аямдин тадаракралди таъмин я. Шар­тIар мадни къулайбур авунин мураддалди больницадин патав мадни са дарамат эциг хъийизва. Пуд мертебадиз цлар хкажнава. Ана поликлиника ва диспансердин цIийи палатаяр ачухда ва мадни менфятлу, таъсирлу аппаратар кардик кутада.

Нариман Ибрагьимов