ЕТИМ ЭМИНАН — 180 ЙИС
( Макъала “Самур” журналдин 2002-йисан 2-3-нумрайрай къачунва. Эхир. Эвел — 24-нумрада )
Сайтдай и макъаладин сад лагьай пай и ссылкадай кIелиз жеда.
Мамрачрин хуьряй тир, вичин девирдин еке чирвилер къачунвай Къазанфара лезгийрин грамматика кхьей П.К.Услараз куьмекар гана. Ада вичи лезгийрин сифте букварни кхьена. Ада шиирарни кхьизвай, амма, аквадай гьаларай, абур адахъ тIимил ава, гьавиляй абур чал, сад-вад квачиз, агакьнач. Етим Эминни Къазанфар дустар тир. Шиир Къазанфарахъ элкъвена лагьай цIарарилай эгечIзава ва абурук суал ква:
Эй азиз дели-вирана, чун хьтин дустар жедани?
Дустунин мескен датIана мегер икьван дар жедани?
Им гьеле яргъалди такур дустунал гьалчзавай кьезил тегьне я. Ина бейкеф жедай затIни авач. Инлай анихъ шаирдин делилдин сес артух жезва:
Виридаз дуст авай чка рехъ ачух уьлчуь хьайила,
Чаз мегер дуст авай къапу икI кIеви Хейбар жедани?
Етим Эмина тестикьарзава хьи, дуьньядал гьикьван гзаф халкьар, инсанар алатIани, дустунив къведайди хьунухь мумкин туш. Мумкин я, ина Къазанфар Зульфукъарованни П.К.Усларан мукьвавилиз ишара ава. “Зун гъавурда акьадай, — давамарзава шаирди, — эгер чун сад-садал гьалтайтIа, акунайтIа”. Амма арада яргъи рехъ авай дустариз садаз-сад аквазвач. Шаир дустунихъ цIигел я.
И шиирдани шаир суфизмдиз мукьва тирди, ада вичин майилар адаз хас къайдада къалурнавайди ашкара я. Ада дуствал лап вине эцигзава.
“Мубарак Исмаил” шиирдилай тафаватлу яз, Къазанфараз шиир адетдин, гьасятда вичин гъавурда акьадай михьи чIалалди кхьенва. Ирид сеферда кьве цIарцIикай ибарат шиирдин текстина “дуст” гаф жуьреба-жуьре падежра аваз муьжуьд сеферда дуьшуьш жезва. И тикрар хьуни кIелзавайдан фикир мадни ва мадни гзаф шиирдин кьилин делилдал желбзава. Идаз суалдин къайдадини къуват гузва.
Дустунин кагъаз агакьайла, Къазанфар Зульфукъарова адаз жавабдин чар (шиирдалди) кхьенай. И жавабдай Къазанфара Эминаз ийизвай гьуьрмет, адаз гузвай чIехи къимет, инсанар руьгьдалди девлетлу ва марифатлу авунин рекье адан метлеблувал къалурун аквазва.
Аферин ваз, ви чан сагъ хьуй, эй азиз,
Ваз несиб хьуй женнетда багъ, эй азиз.
Агакьайла а ви чар зал, хьана зун
Дустар кьилив лап уьзуьагъ, эй азиз.
Шиирдин эхирда авай фикир иллаки къуватлуди я:
На куькIуьрна, стха, вун Аллагьди хуьй,
Дили-диванадиз чирагъ, эй азиз.
“Гьажимурад Эфендидиз” шиир эвелдилай эхирдал кьван са жерге суалрикай ибарат я. Гьар са суалда шаирдиз вичиз касдивай ван хьана кIанзавай жавабни ава. ТуькIуьр хьунал гьалтайла, и шиир дустунихъ элкъвена, дуьньядикай ийизвай веревирдер я:
Гьажимурад, вуч хиял я вид, аквазвайди уьмуьр я жал?
Гьакъикъат чун дири я жал, тахьайтIа са суьруь я жал?
Сифте цIарарилай эгечIна, уьмуьр шаирдиз вичиз кIандайвал гьакъикъатдив кьан тийизвайди къалурун я. Эминан фикирдалди, уьмуьр туш, са гьихьтин ятIани вичин гъавурда акьан тийидай затI, таб я. Ина адан фикир кьве таханди я: аквазвай гьакъикъат ва акуна кIанзавай уьмуьр. И шиирди чав шаирдин “Гъуцар, куь сир вуч тир зун халкь авунин?” эсер рикIел хкиз тазва.
Акъатдач кьил и дуьньядиз атункай вуч ятIа метлеб,
Гъуцар ганвай гуьнуькъара, я туштIа чаз бегьер я жал?
Ина сад-садаз къарши эцигун ава: гуьнуькъара — бегьер. Манадиз лап къакъатай фикиррин гафар! Авторди фикирзава: вуч я мурад инсан дуьньядиз атунин? Уьмуьр хъсан затI яни, тахьайтIа пис затI?
И сад-садаз къарши эцигун шиирда мадни давам жезва. Шиирда суфизмдин къайдада уьмуьр сиягьат тирди къалурун ава, амма къарши тегьерда: ам гьакIан сиягьат! Суфистрин сиягьат гьамиша чIехи манадив ацIанвайди тирди чаз чида. И сиягьатди инсан гьамишалугъ дуьньядиз, Аллагьдин кьилив тухузва, ам манасуз, “буш сефер” туш.
Гьакъикъатда “Гьажимурад-эфендидиз” шиирда ихтилат уьмуьрдин мана-метлебдикай, вичел гьар са кар чIурнавай, гьахъ авачир дуьньядал, инсандин гереквиликай физва. Дуьньядинни инсандин алакъаяр дуьздал акъудун патал шаирдиз аламат жедай хьтин дуьм-дуьз, кутугай гекъигун жагъизва:
Зулуматдиз, и гьижрандиз герек яни адалат тIвар?
КIула секлем туна, ламраз газар къалун тегьер я жал?
Акьул, гъейрат течир касдиз вацIар хьиз бахт хьунухь вуч я?
Вучиз алим ва арифдиз и дуьнья икI пехир я жал?
Намус, гъейрат квадарнавай, акьулдивай-камалдивай яргъа тир инсанриз бахтар гун, кIелай, чпин чирвилерин дережаяр лап вине авай ксар — алимар агъуз вегьин — кьве тереф сад-садаз къарши акъвазарун къенин йикъазни хас месэла я. Чи уьлкведа алимриз чат кепекдин къиметни гузмач, амма абурун ва илимдин метлеблувиликай яцIу гафар гзаф рахазва.
Алим касдилай элячIна, шаирди вичин фикир адетдин инсанрал, чубандал, лежбердал желбзава. И ксаривай чеб ризкьидалди таъминариз жезвач. Абур патал дуьнья “тIекв кIевнавай пекер я жал?” лугьузва шаирди.
Дуьньядикай шаирдин суалар суфизмдин гьа ихьтин суалриз ухшар я, анжах Етим Эмин акси терефдарни я. Ада шейэрин чIурнавай къайда кьабулзавач. Аквазвай гьакъикъат дуьзди туш. Инал чи рикIел шаирдин “Дуьнья гургьа-гур” шиирни хквезва.
Гьажимурад-эфендидиз Эмина чар гьакI ракъурнач — шаирдиз вичиз дустуни гудай жавабар герек тир: абур ада гекъигдай.
Етим Эминахъ “Алкьвадар Гьажи Абдуллагь-эфенди кьейила” тIвар алай эсерни ава. И эсердиз чун, адахъ тIебии адресат хьуниз килигна, ам шиирдалди кхьенвай чар яз гьисабна. Лугьуз жеда хьи, и эсер Эминан гьелелиг чаз малум хьанвай тек эпитация я. Адан кьетIенвални шаир дуьньядин гьалдизни, адал инсандин гьалдиз философдин вилерай килигун ва веревирдер авун я. Санлай къачурла, и шиир Гьажи Абдуллагь-эфендидиз гьар патахъай къимет гун я.
Гьажи Абдуллагь-эфенди диндин рекьяй чIехи алим, Мегьамед Ярагъидин кар-кIвалахдин юлдаш тир. Вичиз мукьувай чидай касдин экуь къаматдиз къимет гуналди, шаирди вичин вахтунин дуьньядин къаматдин таъсирлу суьрет арадал гъанва. Мумкин я, ина маса вакъиайрини шаирдиз ихьтин фикир — къейд ийидай бине гана:
Фагьумна за, дуьнья, ви гьал, аквазва ви эхир хьанва.
Гьажи Абдуллагь-эфендидихъ элкъвена рахуни шиирдин лап сифтедилай дуьньядин файдасузвиликай, бушвиликай лугьузва. Ина сифте планда антитеса (къаншаба-къаншарвал) ава:
Диванаяр вилик хьана, камалэгьли таъхир хьанва.
Аквазвайвал, Гьажи Абдуллагь-эфенди таъсирлу кас тир, адалай вичин ватанэгьлийрин интересар хуьз алакьзавай. Адан кьиникь виридан рикIер тIардайди тир: “Ви гьуьжредин рак акьална, багълу хьайла къапуяр, КIани рекьиз гьал ийидай гила чакай нехир хьанва”.
Гьелбетда, шаирди уьмуьрда кьейидан роль, крар кьадарсуз чIехи авуна къалурнава. Диндин рекьяй чIехи чирвилер авай, марифатдиз зурба сагьиб халкь патал руьгьдин регьбер тир. Шаирди рагьметлудан лайихлувилер художественный гафуналди лап хкажнава. Чан аламайбурув гекъигайла, рагьметлуди михьи, гунагьсуз кас тир; амайбур вири — гунагь крар.
КIелай, вижевай чирвилер авай ксар Етим Эминан девирда тIимил авай: абур тупIаралди гьисабиз жедай. Ихьтин ксар эвез ийидайбур авачир.
Гьинва алим, гьинва абид, гьинва загьид уьлкведа?!
Гила эхир заман мукьвал жезвайди чаз загьир хьанва.
Ина веревирдер агалзавай фикир, къейд ихьтинди я: мукьва-кьилийрихъ, дустарихъ и дуьньядал гьим гьи затI ятIа лугьудай, адан чирвал, четин суалриз жавабар гудай, меслятар къалурдай кас амач. Ихьтин кас арадай акъатун виридаз чIехи хажалат хьанва.
“Алкьвадар Гьажи Абдуллагь кьейила” эсер гъезел я.
1877-йисуз дагъвийри къарагъарай бунтар — восстание кIаник акатайдалай кьулухъ, Етим Эмина “Наиб Гьасаназ” шиир кхьизва. Ф.И.Вагьабовади и эсердиз поэма лугьузва. Эмина веревирдералди са кIалубдиз гъанвай гьакъикъатдин образ — къамат, ада уьмуьрдин шикилар чIугунин рехъ акьалтIнавачир. “Поэмади уьмуьрдин вакъиаяр къалурзавач, ада анжах абурукай суьгьбетзава. Эминан гьиссеривди ацIай лирикадин сесини вакъиайрин хроникадин интонацияр вилик кутазва…”
(Ф.И.Вагабова. Формирование лезгинской национальной литературы.
1970.,226-чин).
“Наиб Гьасаназ” шиирдин композиция ачухди я. Зачиндин гуьгъуьнилай лезгийриз хьайи гъам-хажалат къалурзавай пай къвезва. Етим Эмина лугьузвайвал, бунтари кьиникьар арадал гъана, кIвалер-къар чукIурна, халкьдал еке леке гъана. Восстание чIуру агитациядин нетижа я. И кар “къуьнел дегьре алаз атай” яхулри авуна, халкьни абурун терефдал элячIна.
Алкьвадар Гьасан восстанидиз акси ксарикай сад тир, амма адаз садани яб ганач.
Халкьдин бедбахтвал шаирди метафорадалди къалурзава:
Цав кьакьан яз, кIеви яз чил,
Жагъанач фир макан, наиб.
Ахпа шаирди и метафора ачухарзава, тамам гьакъикъатдин пландиз авудзава ва халкьдин хажалатдин къарсурдай шикил арадал гъизва:
Дели къудуцI хьана юлдаш,
Фугъараяр ийиз тараш,
Хьана уьлкве алаш-булащ,
Гьатна агъу-фугъан, наиб.
И эсердихъ кьетIенвилер гзаф ава ва абурукай сад кьуд строфа синтаксический параллелизмдин принципдалди туькIуьр хьун, пуд строфадин, гьар садан пуд цIар (сифте цIарар) анафорадалди — “бязибур” — эгечIун я. Эхиримжи строфада чеб синонимар тир пуд существительни ишлемишзава: бейчара, фугъара, бейниван.
Эсерда чеб гужарик акатнавай бунтарин иштиракчийрин къилихриз хас, абурун руьгьдин къаматар къалурзавай характеристикаярни ганва.
Етим Эминан девирдин Дагъустандин шаиррикай кьилдин ксарин къаматар къалурнавай лирикадин чешнеяр чаз Йирчи Къазакавай жагъизва. Адан “Мегьамед-Эфенди Османоваз чар” Петербургдин университетдин рагъэкъечIдай патан чIаларин факультетдин лектор, машгьур алим, просветитель ва шаир касдиз ракъурнавайди я…
Руслан Гьажимурадов, филологиядин илимрин доктор, профессор, ДГПУ-дин филологиядин факультетдин декан
