СтIал Сулейманан райондин хуьруьн майишатдин карханайри, лежбервилинни фермервилин майи­шатри, арендаторри суьрсет гьаси­лунин рекье хъсан нетижаяр къазанмишзава. Райондин хуьруьн майишатдин ва суьрсетдин управленидин (начальник — Къазиагьмед Къазиагьмедов) делилар бинедиз къачуна, чаз рай­ондин агропромышленный комплексдин хиле алатай йисуз хьайи нетижайрикай ва алукьнавай йисуз вилик акъвазнавай месэлайрикай  суьгьбет ийиз кIанзава.

Хуьруьн майишатдин метлеб авай 32 642 гектар мулкар (идакай 8611 гектар цадай никIер, 4646 гектар гзаф йисарин багълар ва уьзуьмлухар, 16 124 гектар мал-къара хуьдай чIурар, 3261 гектар векьер ядай уьруьшар я) авай райондин агропромышленный комплексдик 2 СПОК, хуьруьн майишатдин 25 кархана, лежбервилинни фермервилин 45 майишат ва ИП-ар, 960 арендатор, 20 942 кьилдин ксарин куьмекчи майишатар акатзава.

Алатай йисуз районда, санлай къачурла, 4 миллиардни 210 миллион манатдин къимет авай продукция гьасилна. Им 2021-йисуз гьасилайдалай 209 миллион манатдин гзаф я. АПК-диз харж авур государстводинни амадагвилин такьатри 1 миллиардни 800 миллион тешкилзава.

Районда алатай йисуз АПК-дин асул хилерай проектар уьмуьрдиз кечирмишунин, цIийи технологияр ишлемишунин, багълар кутунин кIвалахарни давамарна. Ида вичин хъсан нетижани гана.

Шаз районда дигидай яд кьенят авун, хейлин йисара чIурухъан яз амай чилин участокар­ менфят гъидайбурук кутун патални еке кIвалах тухвана. ИкI, 1800 гектардин багълара, 430 гектардин уьзуьмлухра, 75 гектардин салан майваяр цанвай майданра яд стIал-стIал гудай къурулуш кардик кутуна.

“Зардиян” ООО-да 151 гектар хъархъун багълара ва 110,5 гектар уьзуьмлухра яд стIал-стIал гудай къурулуш туькIуьрнава.

Субсидияр къачун патал “Полоса” ООО-дин мелиорациядин проектар Дагъустан Республикадин хуьруьн майишатдин ва суьрсетдин министерстводиз рекье тунва.

Алатай йисан бегьер патал районда 1023 гектардин майданра  магьсулар цанвай. Юкьван­ гьисабдалди гектардин бегьерлувал 25,35 цент­нер яз, никIерай 2600 тонн техил кIватI хъувуна.

Алай йисан бегьер патал хуьруьн майишатдин карханайри, КФХ-ри ва арендаторри 600 гектардин майданра зулун магьсулрин тумар цанва, 110 гектардин никIериз миянардай шейэр вегьенва.

Районда хъсандиз вилик физвай хуьруьн майишатдин хилерик багъманчивал акатзава. 2022-йисан гатфариз кутурбурни кваз, районда­ багълари 3941 гектардин майдан кьунва. Багъларикай 2498 гектар бегьердал атанвайбур, 1443 гектар жегьилбур (абурукай 410 гектар фад бегьердал къведай жуьрединбур) я.

Районда “2021-2025-йисара багъманчивал вилик тухунин план” муниципальный программа туькIуьр­нава ва ам уьмуьрдиз кечирмишзава. И программадихъ галаз алакъалу яз 5 йисан къене емишринни мерейрин багълар кутун планламишнава.

Алатай 2 йисуз, план 219 гектар­ яз, 682 гектардин майданра цIийи багълар кутуна. 2023-йисуз районда 1150 гектарда емишрин ва хъархъунни шуьмягърин багълар кутун планламишнава. 23-январдалди 350 гектардин майданра адетдин ва 8 гектарда лап гзаф бегьер гудай  багълар кутунва, и кар давамарзава.

Муниципальный программада 5 йисан девирда кутун планламишнавай кьадар багълар районда кьве йисан къене кутунва. Нетижада районда “Полоса”, “Зардиян”, “Восход”, “Да­гъус­тандин багълар”, “Багъманчи”, “Сал” ООО-яр­, “Бабаев Н.М.” КФХ, Таибов М.Т. ИП хьтин ва маса виниз тир менфятлу хуьруьн майишат­дин чIехи карханаяр арадал атанва.

Жегьил багълар бегьердал атуни районда гьар йисуз кIватI хъийизвай бегьердин кьадар артух хьуниз куьмекзава. ИкI, шаз районда 27820 тонн емишар кIватI хъувуна.

Багъманчивал вилик тухуник еке пай кутазвай “Полоса” ООО-дихъ 1450 гектардин багъ­­лар ава, абурукай 400 гектар гзаф бегьер гу­­дай технологийрай кутунвай ва бегьердал атанвайбур я. ЦIийи багълар кутунин кIва­лахар гъиле авай йисузни давамарда, 1000 гектарда адетдин ва 100 гектарда виниз тир бе­гьер­лу­вилин багълар кутада. Гележегда шуь­мя­­гърин багъларин майданар 2000 гектардив ва емишрин багъларин майданар 1000 гектардив агакьда­.

“Зардиян” ООО-дани технологиядин цIийи ва кIвенкIвечи къайдаяр ишлемишзава. Карханадихъ 153 гектар хъархъун багълар ава, гележегда абурун майданар 270 гектардив агакьарда.­

“Восход” ООО-ди Цмуррин зонада ва “Зардиян” участокда 126 гектарда шуьмягърин багълар кутунва, 2023-йисуз саки 100 гектарда шуьмягърин цIийи багълар кутун фикирдиз къа­чунва­.

“Сал” ООО-ди алай йисан зулу­хъай 8 гектарда пIинидин багълар кутун патал чил гьазурнава.

Райондин майишатрихъ 1959 гектардин майданра уьзуьмлухар ава. Уьзуьмлухар кутуниз кутугай чка­яр яз 100 гектардилай виниз мул­кар хуьруьн майишатдин суьрсет гьасилзавайбуру реестрдик ку­тунва.

Алатай йисан гатфарихъай районда, план 35 гектар яз, 228 гектарда цIийи уьзуьмлухар кутуна. Алай йисуз майишатар саки 70 гектарда цIийи уьзуьмлухар кутаз гьазур я.

Районда кIватI хъийизвай ци­пицI­рин кьадарни йисалай-суз артух жезва. ИкI, 2021-йисуз 15 290 тонн, 2022-йисуз 15 940 тонн ципи-цIар кIватI хъувуна.

Виликдай салан майваяр гьасилунал асул гьисабдай кьилдин ксарин хсуси майишатар ва арендаторар машгъул жезвай. Майваярни ачух майданра гьасилзавай. Эхиримжи йисара салан майваяр теплицайрин майишатра гьасилзава. Ида агьалияр йисан кьиляй-кьилиз экологиядин жигьетдай михьи ва таза суьрсетдалди таъминардай мумкинвал гузва.

Алай вахтунда районда теплицайрин 13 ма­йишат кардик ква, санлай абуру саки 15 гектар­дин майдан кьунва. Алатай йисуз  ина 29 015 тонн салан майваяр кIватI хъувуна, цIи 30 000 тонндилай тIи­мил тушиз бегьер гьасилдай фикир ава.

Малдарвилини райондин экономикада ва хуьруьн майишатдин хиле кьилин чка кьазва. 2022-йисан 1-январдин делилралди, муниципалитетдин вири жуьрейрин майишатрихъ ири карч алай 12 000 гьайван, гьакIни 15 100 лапаг ава. 2022-йисуз районда 2800 тонн як, 13940 тонн нек гьасилна.

Мал-къарадиз тух кьуьд патал 31278 тонн векъи алаф, идакай яз 29300 тонн векьер, 850 тонн самар, 1128 тонн сенаж гьазурна.

“АлиЯк” ООО-ди кьил кутуналди, районда 1000 гектардилай виниз майданра якIунни некIедин суьрсет гьасилдай проект уьмуьрдиз кечирмишзава. Проектда ири карч алай 1400 гьайвандиз, куьлуь карч алай 5000 гьайвандиз ва 200 балкIандиз чкаяр жедай МТФ эцигун къалурнава.

Дагъустанда сифте яз СтIал Сулейманан районда якар (юкьван Азияда ва Тибетда жедай­ гамишдин жинсиникай тир къалин яргъи чIар алай малар) хуьз башламишнава. Гьелелиг 600 як хканва, 200 мал мукьвара хкида. ЦIи якрин кьадар 800-дав агакьда.

Алай вахтунда ири карч алай гьайванрин кьадар 840-дав, гъвечIи карч алай гьайванрин кьадар 1500-дав ва балкIанрин кьадар 109-дав агакьнава.

Инвестор МТФ-дин дарамат цIийикIа туь­кIуьр­ хъувунив эгечI­на­ва. Проектдин умуми къи­мет 1 миллиардни 140 миллион манат я. Икь­­ван чIавалди 500 миллиондилай виниз пул иш­лемишнава. Ина кIвалахдин цIийи 150 чка арадал къведа.

— Санлай къачурла, эхиримжи вахтара райондин агропромышленный комплексда арадал атанвай, кIвалахар тешкилнавай гьаларилай чун гзаф рази я, — лагьана райадми­нистра­ция­дин кьилин 1-заместитель Лацис Оружева. — АПК-дихъ галаз алакъалу са бязи хилерай чи район неинки республикада, гьакI санлай Россиядин Федерацияда вилик жергейра ава. И агалкьунрал чна дамахзава. Районда агропромышленный комплекс мадни вилик тухун патал чна вири серенжемар кьабулзава.

Хазран Кьасумов