CCCР-дин -100 йис

Советрин гьукум гъалиб хьайи сифте йикъалай Советрин государстводиз гузвай тIварцIин гьакъиндай ва адан къурулушдикай еке гьуьжетар хьанай. Идан гьакъиндай В.Ленина кхьенай: “Чаз миллетрин гуьгьуьллу союз кIанзава. Ахьтин союз жен хьи, са миллетдини масадал гуж акьалд тийидай, кIеве тван тийидай, сада-садал ихтибарзавай союз”.

1922-йисан 30-декабрдиз Вирисоюздин советрин I  съезд кьиле фенай ва анал СССР тешкилунин гьакъин­дай Декларация кьабулнай. Сифтедай СССР-дик РСФСР, УССР, БССР ва ЗСФСР (Азербайжан, Эрменистан ва Гуржистан) акатзавай. Гуьгъуьнлай адак юкьван Азиядин — 5, Прибалтикадин — 3 ва Молдавия республикаяр экечI хъувуна.

1924-йисан 31-январдиз Вирисоюздин советрин II съезд кьиле фена ва анал СССР-дин Конституция кьабулна, яни советрин стха республикайрин союз закондалди тести­кьарна.

1920-йисан 13-ноябрдиз Темир-Хан-Шурада (гилан Буйнакск) Дагъустандин халкьарин кьетIен гьаларин съезд ­кьиле фена. Советрин Гьукуматдин тIварунихъай И.Сталина Дагъустандин автономия малумарна. Идаз жаваб яз, Да­гъус­тандин зегьметчийри советрин вири халкьарихъ галаз уьлкведин кьисмет гьялзавай зурба вири вакъиайра активвилелди иштиракна. Регионда индустриализация, коллективизация, культурадин инкъилаб кьиле тухвана. Ватан­дин сергьятар хуьнин карда иштиракна.

Душманрин гьалкъада аваз, 1920-йисара Коммунистрин партияди ва Советрин гьукуматди уьлкведа индустриализациядин ва коллективизациядин зурба крар кьиле тухвана. 1928-йисалай СССР-дин халкьдин майишат­ вилик тухуниз талукь 5 йисан (пятилетка) планар тайи­нарна. Уьлкве индустриализация авуниз та­лукь программадин бинедаллаз хейлин регионра заводар, фабрикаяр, ракьун рекьер, электростанцияр ва маса карханаяр эцигна. Ленинан ГОЭЛРО-дин план уьмуьрдиз кечирмишна. Нафт, газ, къванцицIивин ва металлар хкуддай мяденар кардик кутуна. Уьлкведин вири республикайра колхозар, совхозар, МТС-ар ва хуьруьн майишатдин маса карханаяр тешкилна. Дагъустандикай рахай­тIа, ина 300 колхоз ва 240 совхоз арадал гъана.

Уьлкведин зегьметчийри сифтегьан пятилеткайрин планар артухни алаз кьилиз акъудна. Карханайра, ма­йишатра Стаханован гьерекатдал чан атана. Гьар са чкада советрин инсанри гьевесдивди зегьмет чIуг­ваз­вай. Гьа са вахтунда цIийи уьлкведин къурулушар патал  цIийи кадрияр гьазурза­вай. Чка-чкада школаяр, вузар, техникумар, клубар, культу­радин кIвалер, меди­цинадин идараяр эцигзавай. Агьалийрин савадсузвал квадарзавай. Газетар, журналар, милли чIаларал ктабар акъудиз гатIунна.

Советрин халкьари рикI гваз ийизвай крар Гитлеран­ ­фашистри цIай кутур дяведи кьулухъ яна. Абуру Советрин уьлкведиз тежер хьтин зиянар гана. 27 миллиондив агакьна инсанар телеф хьана, агъзурралди шегьерар, хуьрер, ­промышленностдин ва хуьруьн майишатдин карханаяр ­бар­батIна. Гьихьтин четинвилер акьалтнатIани, далудихъ советрин халкь галай. Яру Армияди Гитлеран Германиядал­ гъалибвал къазанмишна. Фашистар суддин вилик акъва­зарна­.

Дуьньядин кьвед лагьай дяведилай гуьгъуьниз Советрин Союзди дуьньяда ислягьвал хуьн патал зурба крарик кьил кутуна. ИкI, ООН  тешкилиз туна. Европада­ хатасузвал­ хуьнин ва санал кIвалахунин мураддалди Хельсинкидин акт кьабулна. Атомдин яракь иш­лемиш тавунин гьакъиндай къарардал къулар чIугваз туна. Гьа икI, вишедалай виниз халкьар ва миллетар яшамиш­ жезвай, 300 миллиондив агакьна агьалияр авай СССР ислягьвилин сиясат тухузвай ва яратмишунин кIва­лахдал машгъул социализмдин уьл­кве­диз элкъвена. Агьалияр ислягьвилелди зегьмет чIугваз, образо­вание къачуз яшамиш жезвай. Гьукуматди зегьмет­чи­яр кIва­лералди таъминарзавай. Инсанри пулсуз вузра кIелза­вай, медицинадин къуллугърикай менфят къачузвай.

СССР-диз, социализмдиз душманар гьамиша авай. Абуру иллаки 1990-йисара кьил хкажна. Душманрин къаюмвилик акатай Горбачева, Ельцина, Кравчука ва Шушкевича халкьдихъай чинеба 1991-йисан декабрдиз СССР чукIурна.

Гила Ватандин ЧIехи дяведа терг тавуна амай нацистриз ва абурун тереф хуьзвай несилриз, Украинадикай менфят къачуна, ингье Россия зайифариз, бар­батIиз кIанзава. Ихьтин кардин вилик пад кьун патал Россиядин Президент В.Путина Украинада военный махсус серенжем кьиле тухуз­ва. Чи халкь, уьлкве аслу туширвал, азадвал хуьз гьазур я. И кар тамам ту­шир мобилизациядин вахтунда мадни успат хьана. Дагъустандин кьегьал рухвайрини и серенжемда викIегьвилелди иштиракзава. Зун инанмиш я, Россияди миллетбазрал, неонацистрал, фашистрал мадни гъалибвал къазанмишда.

А. Аскералиев, тарихдин илимрин кандидат