Кавказ азадайдалай инихъ — 80 йис

Ватандин ЧIехи дяведа Советрин Союздин халкьари ва Яру Армияди  фашистрин Германиядихъ галаз тухвай къизгъин женгер рикIелай тефидайбур хьана. Тарихдин делилри тес­тикьарзавайвал, Кавказ хуьн ва азад авун патал 1942-1943-йисара кьиле фейи женгер лап зурбабурук, Советрин государство патал важиблубурук акатзава.

СССР-дин оборонадин министерстводин архивра амай тарихдин ва­къи­айриз талукь делилар ихьтинбур я. 1942-йисан сифте кьилерай со­ветрин кьушунривай Харьков хуьз хьанач. Фашистри вири жуьредин час­тарин ва яракьрин куьмекдалди йигин еришралди кьибледихъ гьужумна. Душмандин гъиле Дондал алай Ростов ва маса шегьерар гьатна. Ида Гитлеран генералриз Кавказдиз, Бакудин нафтIадин мяденриз мукьва жедай, транспортдин ва военный промышленностдин зурба центр тир Сталинграддал гьужумдай рекьер ачухна.­

Украина душмандин гъиле гьатайдалай гуьгъуьниз техил гьасилзавай Кавказ, Кубань хьтин регионрин важиблувал, метлеблувал гзаф тир. Идалайни гъейри, и маканра уьлкведин экономика патал менфятлу рудаярни авай. Кавказ гъиляй акъатуни СССР-дин аксина тухузвай ­дяведин сергьятар гегьеншарзавай. Гитлера “А” группадин вилик везифа эцигнавай: Дон вацIун кьулухъ хъфенвай советрин Кьиблепатан фронтдин кьушунар Ростов шегьердин къваларив гьалкъада тун, къирмишун ва Кеферпатан Кавказ кьун. Ахпа Новороссийск, Туапсе ва, гежел тевгьена, Грозный, Баку гъилик  авун. Гьа са вахтунда Гуржистандиз гьахьдай мумкинвални арадал гъун.

Сталинграддал гьужумун патал тежрибалу армийрикай фельдмаршал фон Вейхсан регьбервилик кваз “В” группа гьазурнавай. Душмандиз зур къалурзавай Кьибледин фронтдин кьиле Р.Малиновский, Закавказьедин фронтдин — командующий И.Тюленев, Кеферпатан Кавказдин фронтдин — командующий С.Буденный, ЧIулав гьуьлуьн флотдин кьиле командующий Ф.Октябрьский акъвазнавай.

Гитлеран кьушунри 1942-йисан гатуз Кавказ кьун патал чIехи гьужум тешкилна. Абурун жергейра Румыниядин, Словакиядин ва Италиядин армиярни авай. Клейстан — танкарин, Руоффан — 17 ва Румыниядин 3-армийри виликди гьерекатна. Цавай абуруз лютфтваффейрикай ибарат гьавадин 4-флотди куьмек гузвай. Дондин, Армавирдинни Майкопдин операцияр тIвар акьалтай женгера душмандин хура Яру Армиядин кьушунривай акъвазиз хьанач.

1942-йисан 23-июлдиз Дондал алай Ростов муьтIуьгъарай душманди Кубандал гьужумна. Чибуру кьулухъ чIугуна ва фашистри, са артух четинвал авачиз, Кубандин гегьенш чуьллерай виликди еримишна. Сад-са­дан гуьгъуьналлаз Ставрополь, Ар­ма­вир,  Май­коп, Краснодар, Элиста, Моздок кьуна. Эльбрус дагъларин кукIушдал немсери чпин пайдах акIурна.

Анжах 1942-йисан сентябрдин эхирра Малгобек райондин мулкара, дагълара немсерин гьужумдин вилик пад кьуна, душмандиз мад виликди гьерекатдай мумкинвал хганач.

И вахтунда Германияди Сталинград кьун патални еке къуватар желб­навай. Советрин кьушунри чилин са чIук, куьче, кIвал хуьн патал, чанарни гьайиф текъвез, чIугвазвай женгери нетижа гана. Кавказдин дагъларани душмандивай виликдай хьтин гьерекатар хъийиз хьанач. Ватан хуьн патал Кеферпатан Кавказдин вири республикайрин, областрин, крайрин халкьар къарагъна. Агъзурралди итимар, дишегьлияр, жегьилар гуьгьуьл­лувилелди фронтдиз фена. Душмандихъ галаз дагълара гъвечIи женгер тухудай махсус отрядар, ротаяр тешкилна. Абуру фашистрив я юкъуз, я йифиз ял ядай мумкинвал вугузвачир. Летчикрини датIана фрицар алай, кIеви хьанвай чкайрикай хабар гузвай ва чи кьегьалри абур хабарсуз къирмишзавай.

ЯтIани Германияди Кавказдин мулкариз цIийи-цIийи алава дивизияр рекье твазвай. Абурун куьмекни галаз 1942-йисан 25-сентябрдиз  генерал Ланцан командованидик кваз немсери нубатдин гьужум башламишна. Абурун мурад Туапсе шегьер­ кьун тир. Кьве патайни гзаф телефвилер хьана. 4-октябрдиз Верховный Ставкади Черноморский группадин кьушунриз акси гьужум кьиле тухунин тапшуругъ гана. 9-октябрдиз чи кьушунри немсери вири терефрихъ ийизвай гьужумар акъвазарна. 14-октябрдиз фашистри мад виликди фин патал алахъунар авуна. 25-октябрдиз абуру Нальчик галай патахъ гьерекатна. Зайиф хьанвай 37-армиядин сенгеррай пад акъуд­на, душманди Нальчик ва ахпа Гизель кьуна.

Мад адавай чпин алчах мурадар кьилиз акъудиз хьанач. Ноябрдин сифте кьилерай Яру Армияди Гизель азадна ва Германиядин кьушунриз Грозныйдин, Бакудин нафтIадин мяденрихъ фидай рехъ гьамишалугъ агална.

Советрин кьушунрив Москвадай агакьнавай тапшуругъ сад тир: вири къуватар санал кIватIна, вири мумкинвилерикай менфят къачуна, душмандин сенгеррал гьужум авун ва Моздокдинни Алагирдин патарив гвай фрицрин армияр барбатIун. Гьа идалди Кавказ патал кьиле фейи женгерин сад лагьай пай акьалтIна. Немсерин «Эдельвейс» план кьилиз акъатнач. Абурулай Закавказьедиз, гьакI Мукьвал тир РагъэкъечIдай патан уьлквейризни гьахьиз хьанач. Туьркиядини немсерин терефдал элячIдай жуьрэтнач. Женгера немсерин 100 агъзурдалай гзаф аскерар телеф хьана.

Кавказ патал кьиле фейи дяведа яру аскерри къалурай кьегьалвилери  кьиблепатан сенгерар мадни мягькемардай мумкинвал гана. Къизгъин ва гзаф телефвилер арадал гъайи женгера къалурай кьегьалвилерай агъзурралди аскерар, офицерар, пар­тизанар, далу пата зегьмет чIугур агьа­лияр орденралди, медалралди къейд­на. СССР-дин Верховный Советдин Президиумдин Указдалди “Кавказ оборона авунай” медаль тайи­нарна. Адаз гзаф кьадар женгчияр ва зегьметчияр лайихлу хьана.

1942-йисан гаталай 1943-йисан зулалди Советрин кьушунри Германиядин армийриз кьур ягъунри Ватандин ЧIехи дяведин кар алай женгера — Сталинград ва Кавказ патал кьиле фейи — зурба гъалибвилер къазанмишдай, фашистрин еке къуватар тергдай мумкинвал гана. Ида Яру Армиядин  аскерринни офицеррин руьгь хкажна, абур мадни уьтквемвилелди женгер чIугунал руьгьламишна.

Ватандин ЧIехи дяведин тарихда Кавказ патал кьиле фейи женгерихъ кьетIен метлеб ава. Советрин кьушунрин уьтквемвал, дирибашвал, вафалувал себеб яз, Кавказ душмандин гъиле гьатнач. И къизгъин женгера 2 агъзурдалай виниз дагъус­танвийри иштиракна. Агъзурралди дишегьлийри, яшлубуру, жегьилри душмандин кьушунриз, танкариз акси сенгерар туькIуьрун патал зегьметдин фронтда иштиракна. Душмандин самолетри Махачкъаладин, Каспийскдин, Дербентдин, Дагъустандин Огнидин цавара цIар янай­тIани, чилел “Гитлеран кьушунриз муьтIуьгъ хьухь, женгера иштиракмир, куьн чна коммунистрикай азадда…” гафар кхьенвай листовкаяр чукIурнайтIани, дагъустанвийри чпин уьтквемвал, Ватандиз вафалувал къа­лурна. Агъзурралди яшлубуру, дишегьлийри, жаванри  1942-йисан хъуьтIуьн аязрик Хасавюртдин, Махачкъаладин, Дагъустандин Огнидин майданра душмандин танкарин, кьушунрин вилик пад кьадай сенгерар туькIуьрунин карда иштиракна. Агъзурралди жегьил итимар гуьгьуьллувилелди фронтдиз фена.

Дагъустанда и вахтунда гуь­гьуьл­лу атлуйрин эскадрон тешкилнай. Адаз Граждан дяведин Игит Къара Къараева регьбервал ганай. 416-дивизиядик кваз дагъустанви атлуйри немсериз рикIелай тефидай ягъунар кьуна, гъалибвал мукьвал авуник чпин пай кутуна.

Кавказ душмандикай хуьн патал хейлин дагъустанвийри, гьа гьисабдай яз чи ватанэгьлийрини чпин чанар къурбандна. Абурукай сад Советрин Союздин Игитвилин тIварцIиз ла­йихлу хьайи дирибаш летчик Валентин Эмиров я. Душмандин самолетар къирмишзавай летчикди 1942-йисан 2-сентябрдиз кьиле фейи Дагъустандин халкьарин митингдал гъиле яракь кьаз жедай кьванбуруз Кавказ хуьн ва фашистар терг авун патал къарагъуниз ялавлудаказ эвер ганай.

Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьира душман лянетламишзавай шиирар кхьенай. Итимар фронтда авайтIани, дишегьлийри, жаванри карханайра, колхозра, сов­хозра зарбачивилелди зегьмет чIуг­вазвай,  фронтдиз суьрсет, алукI­дай­ди, яракьар, пулунин такьатар, бал­кIа­нарни рекье твазвай. Гьа икI, 1943-йисан 21-январдилай Яру Армия Кеферпатан Кавказ азаддай женгерив гатIунна.

Садвал зурба къуват я. Вири халкь сад хьана, чIугур зегьметди, гьу­­нарлу женгери Ватандин ЧIехи дя­веда фашистрин Германиядал гъа­либвал къачудай мумкинвал гана.

Гилани чаз уьлкведа, республикада къайда-къанун, Президентди вилик эцигзавай везифаяр ян тагана тамамарун, мадни виликди фин ва военный махсус серенжемдани гъалибвал къазанмишун патал садвал герекзава.

Нариман Ибрагьимов