Чи общество “цIийикIа туькIуьр хъувунин” (“перестройкадин”) кар эвелимжи везифа яз малумарай кьилин “архитектор” М.Горбачева, 1985-йисалай гатIунна, вичин гьар са рахуна, гуя “чи советрин инсанар, сиясатдин а чIаван къадагъаяр себеб яз, “вири инсаниятдиз хас тир девлетрикай” (“общечеловеческие ценности”) магьрум хьана, “перестройкади” чун а девлетрив ахгудна” лугьуз, вирибурун кьил элкъуьрнай. Арадал вуч гъа­на­тIа, 1991-йисалай инихъ, яни коммунизмдин идеологиядилайни, комму­нистри арадал гъайи зурба государство — СССР-дилайни, социализмдин рекьел алай государствойрин сад тир тешкилат “Варшавадин договордилайни” цIар чIугурдалай кьулухъ ачухдиз чир жез эгечIна. ЯтIани парабур, мумкин я, гилани, а гафарин гъавурда гьикI акьунватIа заз чидач.

Вири инсаниятдиз хас тир девлетар вуч ятIа? Гьихьтин къиметлу за­тIар, виридаз сад хьиз герек тир имаратар, итижар, мумкинвилер ятIа? Ви­чин са докладдани а “архитекторди” инал гъанвай ибарадихъ — урус чIалал “общечеловеческие ценности” гафарихъ вуч галайди ятIа, лагьанвач. Ам­ма и гафар  Россиядин Федерациядин­ Конституциядани гьатнава. Яни Борис Ельцина  М.Горбачеван ирс закондиз элкъуьрна.

“Перестройка” гафни ажайибди я. Урус ва лезги чIаларин гафарганда  тар­­жума авунвайвал, им “масакIа эцигун, масакIа расун”, “масакIа (цIийи­кIа) туькIуьрун, дегишвилер тун”, “масакIа туь­кIуьр хъувун, дуьз­миш хьун” манайрин гаф я. Манайрай аквазвайвал, дарамат ва я маса затI бинейрилай  эгечI­на цIийикIа эхцигун. 70 йисан имтигьанринни эцигунрин рехъ фенвай государство (общество)  дибдал кьван чукIурна эхцигун вичин асул макьсад яз малумарай касди, СССР хьтин государство чукIуруникди чун ви­ри гьикьван мумкинвилерикай магь­рум­натIа, тарихда гьатнава. Амма адан “илимдин” таъсирдик квай тарихчийри (ельцинистри) а чукIурунар ерли ри­кIел гъизвач. Гуя абур гьакI хьун ла­зим­ тир крар хьиз къалурзава. Яни тарихдин чин амайдалайни чIулавар­за­ва, несилрин кьил са куьнайни акъат тийи­дайвал ийизва. Нетижада аквазвайвал, чи къенин жаванризни сту­дент­риз, гьатта аспирантризни, гьукумдин месэлайрал машгъул гзаф чиновникризни, депутатризни Ватандин тарих чизвач. Алай вахтунда дуьньяда кьиле физвай лап муракаб вакъиайризни чпин саягъда къиметар гузва. Бязибуру гьатта Украинада кьиле тухузвай махсус серенжемни себебар авачир кар хьиз гьисабзава.

Тарихдин илим чирун, дериндай ан­намишун герек тирди гила малумарнава!.. Чи игитвилин тарих чавай чи душманри къакъудзавайди акур­ла…­

М.Горбачеваз “перестройка” гьинай жагъай гаф ятIа? Коммунистрин идеологияди чи инсанривай вуч къа­къуд­навайтIа? Государстводин туь­кIуьр хьун?..  СССР-да арадал атай милли алакъаяр?.. Экономикадин, культурадин, образованидин, ме­дицинадин, спортдин агалкьунар?.. Акьалтзавай несилар бахчада амаз ватандашар яз тербияламишунин ­месэлаяр? КIва­лах­д­алди, кIва­ле­ралди, яшайишдин шартIаралди таъминарун?.. Дуьнья фашизмдин тIе-гъуьн­дикай, капита­листрин истисмардикай хуьн?.. Ядерный дяведин вилик пад атIуз ала­кьун?.. Ибур вири  чи инсанар патал магьрумвилер тир жал?!..

Чи “цIийи тарихчийри” чун гуя вири дуьньядивай “ракьун пердедалди” къакъуднавай лугьузва. М.Горбачеван вязни гьам тир.   Адаз а вяз ни  чирна?

И мукьвара чи хейлин телеканалрай, маса СМИ-райни раиж авурвал, М.Горбачеваз “перестройка” гаф ва “ви­ри инсаниятдиз хас девлетар” ибара чирай кьилин муаллимар Америкадин президентар Рейганни Буш (чIехиди) ва Великобританиядин а чIа­ван премьер Тетчер яз хьана. Компартиядин кьилиз икьван “камаллу” регьбер гъиз алакьун?.. Сятералди давам жедай адан лагълагъралди вири ксурун?..

А “муаллимри” “перестройка” гаф ва адан илим нивай, гьинай чирна? Винидихъ чпикай раханвай передачайра къалурайвал, дуьнья “цIийикIа туькIуьр хъувунин” (“новый миропорядок”) фикирар гьеле алатай асирдин 30-40-йисара Германияда фашизмдин кьилиз атай А.Гитлера лагьанай. Дуьньядин “цIийикIа туькIуьрун” ада СССР хьтин государство дарбадагъ аву­нилай эгечIун лазим яз гьисабнай ва гьа кар кьилинди язни малумарнай.

Гитлералай а кар алакьначир. Амма Дуьньядин кьвед лагьай дяведа, СССР-дин союзникар яз, чеб хвейи Америкадини Великобританияди Гитлеран доктрина кьилиз акъудун чпин везифа яз малумарна. 1946-йисалай инихъ гьа кар кьилиз акъудун патал лап еке пулар (долларар)  желбзава, серфзава. Абуруз (Трумэн, Черчилль ва масабур) куьмек ни гана?

И кардин куьмекчиярни инай, СССР-дай жагъана. Чпин хсуси нефсер, кьисасар ва чIулав ниятар рикIе аваз, Компартиядин, уьлкведин кьиле­ гьукум къачур, ахпа Сталинан “культ” лугьудайди “терг авунив” эгечIай Н.Хру­щев ва адан гъилибанар ЦРУ-дизни маса тешкилатриз лап вижевай куьмекчияр хьайиди гила раижзава.

М.Горбачева давамарайди Н.Хрущев агакь тавур “перестройка” тир кьван. Имни гила вири тарихчийри ваъ (“либералрини” цIийи “демократри”) гьакъикъатдин гъавурда авай тарихчи алимри ва политологри раижзава.

РФ-дин гилан Президентди гьакъи­къи тарихдин илимдин тереф хуьзвайди чи гьар йикъан вакъиайри, адан гуьруьшри, кьабулзавай законри, къарарри субутзава. Украинада кьиле тухузвай СВО (махсус серенжем) гьа гъавурда акьунин нетижа я. Фашизмдикай мад сеферда дуьнья хуьзва!..

“Перестройкади” чав “вири инсаниятдиз хас гьихьтин девлетар” ах­га­кьар­натIа, Н.Михалкова тешкилзавай “Бесогон ТВ” программади гзаф сеферра тикрарзава. И йикъара тикрарай Д.Киселеван “Красный проект” тIвар ганвай, документрал бинеламишнавай фильм­дани хъсандиз раижна.

Вучтин “девлетар” я абур, “перестройкади” чав ахгакьардайбур?

1. “Ракьун пердедалди” чун Европадин “цивилизацийрикай” (чIехи агалкьунрикай) магьрумнавай кьван! Виридалайни еке “девлет” ана инсанди вичин бедендалди алверун — чалкечирвал я кьван.
2. Итим итимдал, паб папал эвленмиш хьун, хизан ерли тахьун, диде-бубадин везифайрикай азад хьун — ибур мадни еке “девлетар”?..
3. Европадин “демократия” — рикIиз кIанивал яшамиш хьун, жуван гуж (санкцияр) масадбурал илитIун — мадни чIехи девлет?..
4. Дуьнья “лайихлу” миллетризни “ла­йихсузбуруз” паюн, “лайихлубуру” амайбурал агъавалун. Яни  фашизм ва  мил­летбазвал  —  чIехи  мумкинвилер (?).
5. Дуьнья акьалтI тийир дявейра тун. Сад-садавай чара ийиз, чукIуриз, агъавалун. “Разделяй — властвуй!” лугьузва а “агъайри”.
6. Миллет миллетдин душман яз малумарун, сада-сад кIудун, тарашун, тIуьн… Виридуьньядин “базар” нинди я?..

Килиг садра “чи архитекторри” чпин “перестройкадивди” гьихьтин “девлетар” чав ахгакьарнатIа. Нетижада СССР-дин а зурба экономика, чи халкьарин агалкьунар тахьай мисал авуна…

Гитлералай алакь тавур крар чи “перестройщикри” кьилиз акъудна. Ги­ла вири къуватар Россия чукIурунал, зайифарунал желбнава. Югославия чукIурайди хьиз…

Жедани чавай ихьтин марифатсузвал, гъейратсузвал кьабулиз? Хьайиди яни гьатта капитализмдин девирдани чи хьтин гзаф халкьарикай ибарат республикайра миллетрин  гъибетчивал, душманвал? Дявейралди чпин араяр гьялун?.. Жедани чавай Россия­дин Федерация хьтин зурба государствода миллетрин дуствал, стхавал, архавал галачиз яшамиш жез? Аслу туширвал хуьз?..

Дуьньядин вири ампаяр сад хьана, фашизм кIвачел ахкьалдарнавай Украина Россиядиз акси дяведа яракьламишуни  квекай лугьузва? Гила раижзавайвал, славянри славянар ягъу­нал, сада-сад терг авунал чи душманрин вил фадлай алай…

“Перестройка” гьелелиг акьал­тI­навачирди раижзавачни и ампайри? Ибур  яни “вири инсаниятдиз хас  девлетар”?.. Аквазва хьи, идеологиядин кIвалах тахьайла, чи несилар гьихьтин зидвилерин иесийриз элкъвез­ватIа…

Тарих шагьид я, идеологиядин хи­ле буш вахт хьайиди туш. Коммунизм­дин идеологиядиз ваъ лагьайвалди, вагьши капитализмди, акьалтIай миллетчивилини ругьанивили обществода чпин кьилин чка кьазва. Коммунизмдиз ваъ лагьана — фашизмдал, миллетбазвилел чан хкана. ЦIийи дявейриз, чукIурунриз, магьрумвилериз майданар ачухна…

Украинада фашизмдал чан хтуни  чаз гзаф терефрин чирвилер герек тирди раижзавачни? Европа, Америка, Австралия — дуьньядин саки са пай фашизмдин тIегъуьндин майдандиз элкъвенвайди аквазвачни?  И карди дуьньядин савадлу ва гъейратлу вири къуватар сад хьун истемишзавачни?

Мердали  Жалилов,

литературадин ва культурадин отделдин редактор