Дагъларин уьлкведа советрин гьукумдин къурулушар туькIуьрдалди агьалийрин сагъламвилин къаравулда акъвазнавайди вад-цIуд жерягь тир. Хуьрерин жемятриз медицинадин идарайрикай, пешекар духтуррикай, азар сагъардай дарманрикай, рапарикай хабарни авайди тушир. Октябрдин инкъилаб гъалиб хьайивалди, советрин гьукум кIвалахдив эгечIайвалди гьукуматдин кьилевайбуру медицинадин хел вилик тухуниз, здравоохраненидин идараяр ачухуниз, пешекарар гьазуруниз кьетIен фикир гана. ГьикI лагьайтIа, чка-чкада садакай масадак акатзавай хаталу, чIуру азарри (тиф, ваба, цIегьер, чахутка…) агъзурралди инсанар телеф жедай чкадал гъизвай. Ихьтин татугай гьаларихъ галаз женгни чIугваз гатIунна. Дагъустанда и ва­жиблу ва муракаб везифа сифтени-сифте вичин хивез къачурбурукай сад лезги хва Шихсаидов  Рза  Саидович  тир.

Ам 1892-йисуз Куьре округдин (гилан СтIал Сулейманан район) Агъа Къартасрин хуьре дидедиз хьана. Чкадин медресайра са жуьредин чирвилер къачур ­жаван кIелунихъ, савадлу хьунихъ авай метлебдин гъавурда гьатна. Ада, Саид бубадихъ авай мумкинвилерикай менфят къачуна, Тифлисдиз фена, 1911-йисуз къи­зилдин медалдалди Тифлисдин эркекрин 1-гимназия куьтягьна. Идалди мурад акьалтI­­нач. Рза Санкт-Петербургдиз фена ва Императордин медицинадин хирургиядин  академиядик экечIна.

Академияда кIелдай йисара Дуьньядин сад лагьай дявени хьанай. Рза Шихсаидова маса студентрихъ галаз санал женгера иштиракна, хирер жезвай Урусатдин аскерар кьиникьикай къутармишна. Къизгъин женгер кьиле физвай майданрал агъакъартасвиди дагъвидиз хас жуьрэтлувал, уьтквемвал къалурна. Императордин 8-армияда къуллугъзавай Рза Шихса­идован кьегьалвилер 1915-йисан 10-июндиз Георгийдин 4-дережадин медалдалди къейднай.

Дипломдин иеси хьайи Шихсаидов кIвалахиз Батуми шегьерда авай военный госпиталдиз рекье туна. Кьве йисуз кьван ада вичин везифаяр гьакъисагъвилелди кьилиз акъудна. Урусатдин Кавказда авай частарин аскеррин сагъламвилин къаравулда акъвазна.

Октябрдин инкъилаб, гьукуматдин кьилиз атай большевикар ва цIийи къурулушар себеб яз, лезги хцин уьмуьрдани дегишвилер кьиле фена. Ам 1918-йисуз хайи макандиз хтана ва ватанэгьлийрик мукьвал-мукьвал акатзавай азаррин вилик пад кьадай къайгъуйрив эгечIна.

Куьре округдин больницадин кьиле акъвазай сад лагьай пешекар духтур, гьелбетда, кIеве гьатна. Больницадал алайди са тIвар тир. КIвалах вилик тухудай, на­чагъ­даз куьмек гудай са затIни авачир. Ва­бади, цIегьери, чахуткади, цIаяр атуни, в­и­лерин азарди (трахома), тифди агьалияр гьелекзавай. Кьилди гьар садаз куьмек гу­дай мумкинвал авачирди, са касдин чандай акъакь тийидайди аннамишай духтурди инсанар гъавурдик кутуниз, профилактикадин серенжемар тешкилуниз артух фикир гана.

Хуьрера аялар хайи дишегьлийрин ратар акъудзавай “алпапар” авайдахъ гьеле агъазмай. Писдаказ начагъ хьайидал гуя са нин ятIани вил алукьна лугьузвай. Аялар тежезвай дишегьлийри кихлигдайбурувай, тупIал жерягьривай, фалчийривай куьмек тIалабзавай. Начагъбуруз жуьреба-жуьре векьерикай, дувулрикай гьазурнавай мижеяр, къаришмаяр гузвай. Гзаф вахтара начагъбур, куьмек тахьана, рекьизвай.

Рзади вичин уьмуьрдин юлдаш, медсестра Ханумахъ галаз алакьдай вири крар авуна. Месела, векьерикай инсанар къиздирмадикай (цIаяр атуникай) хуьдай дарман гьазурна ва сифте вичел ахтармишна, ахпа кIвалахдани ишлемишиз гатIунна, гзаф инсанар кьиникьикай къутармишна.

Больницада пуд касди кIвалахзавай. Яру партизанри, большевикри Деникинан кьушунрикай чи хуьрер, Дербент шегьер азад авун патал женг чIугвазвай. Рза Саидовичан пуд касдикай ибарат коллективди фронтда хирер хьайибурун къайгъуни чIугвазвай.

Чапхунчияр республикадай чукурайла Шихсаидоваз Дербент округдин больницадин кьиле акъвазун теклифна. Гьалар гьи­кьван четинбур тиртIани, ада больницадин дарамат ремонтдай мумкинвилер жагъурна, агьалийриз медицинадин рекьяй ийизвай къуллугъар хъсанарун патал  хуьрера­ фельдшервилин пунктар, шегьер­да поликлиникаяр ачухна. Инани санитариядинни профилактикадин кIвалахдиз еке фикир гана.

Дагъларин уьлкведа граждан дяве акьалтI­на. Дагъустандин Автономиядин Со­ветрин Социалистический Республика тешкилна. Гьукуматдин кьиле авайбур цIийи къурулушар кардик кутаз эгечIна. РКП(б)-дин Дагъустандин комитетдин пре­зидиумдин заседанидал Рза Шихсаидов Дагъустандин здравоохраненидин нар­­комвиле тайинарна. Пуд йисуз  Куьре ок­­ругда зегьмет чIугур духтурдиз санлай ви­­­­ри республикада медицина гьи гьалда ава­тIа чизвай. Дагкомдин заседанидал “Республикадин здравоохраненидин наркоматдин гьалдин ва къурулушдин гьа­къин­дай” вичин докладда къейдна: “Республикадин агьалийриз медицинадин ­жи­­гьетдай къуллугъ авунин дережа лап агъуз­ди я. Дагъустандин мулкар здравоох­раненидин 11 отделдиз пайнава. Махачкъалада кардик квай гъвечIи вад больницада 25 духтурди ва гьакьван медсестрай­ри кIва­лах­зава. Ракьун рекьин больница Владикавказдиз табий жезва. Ам Махачкъаладив вахкудайвал авун лазим я. Наркоматда ва адан къурулушра санитариядин, эпидемиологиядин отделар тешкилна­ кIанда. Садакай масадак акатдай азаррин вилик пад кьун патал чи инсанар базарра, вокзалрик, столовойра, лавкайра, пекарнийра, гьаятра, куьчейра михьивилер авун лазим тирдан гъавурда тун герек я. Мумкинвал авай вири чкайра медицинадин идараяр ачухун ва анра кIвалахдай пешекарар гьазуруникай фикир авунни важиблу я…”.

Рза Саидовича медицинадин хиле хъсан патахъ дегишвилер тун патал вичелай алакьдай крар авуна. Наркоматда цIийи отделар, шегьерра поликлиникаяр, чIехи хуьрера медпунктар, къиздирмадихъ галаз женг чIугвадай станцияр ачухна. Адан теклифар, геж хьанатIани, кьилиз акъудна. 1925-йисуз Махачкъалада фельдшервилинни акушервилин школа кардик кутуна. 1928-йисуз республикадин центральный больницадин дарамат эцигиз  гъиле кьуна.

Уьмуьрдин эхиримжи йисара Рза Шихсаидова Кьасумхуьруьн больницада кIва­лах давамарна, ам 1930-йисуз рагьметдиз фена. Бажарагълу духтурдин хизанда пуд хва ватанпересар яз тербияламишна. Аскерани Атама Ватандин ЧIехи дяведа гъалибвал патал чанар гана. Амри Шихсаидо­ва­кай лагьайтIа, уьлкведа ва дуьньяда тIвар-ван авай алим, востоковед,  кавказовед хьана.

Абад Азадов