1918-йисуз Дагъустандин инкъилабдин къуватри Туьркиядин ва Англиядин интервентрихъ, Горский гьукуматдихъ ва Бичерахован дестейрихъ галаз неинки сиясатдин, гьакI дяведин женгерни кьиле тухвана. 1919-йисан гатфариз Деникинан кьушунри ва туьрквери Дагъустан кьуна, вахтуналди тир гьукуматдин кьиле генерал Халилов тайинарна. Кьасумхуьр, Дербентни абуру чпин гъилик авуна. Кьасумхуьрел Къази-Мегьамед Агъасиев, Къубада Мукьтадир Айдинбегов вагьшивилелди телефна. И вахтунда Абдусаламан ирид йис тир.
Инкъилабчидин уьмуьрдин юлдаш Инжи кIеве гьатна. Маса чара амачир, ам хвани гваз Ахцегьиз хъфена. Амле Гьажишефиди абур пара хушвилелди, мергьяматлувилелди кьабулна. Вахт регьятди тушир. Чпив хсуси хизандив хьиз эгечIзавайтIани, дишегьлидиз руьгьда секинвал авачир. Гьажишефидихъ галаз меслятна, хва Бакуда детдомдик кутадайвал авуна. Ина школа куьтягьай жаванди Дербентдин педтехникумда кIелунар давамарна. Зигьинлу гадади хъсандиз кIелна. Диплом къачур муаллимди Къуба патан хуьрерин (Ялама, Лечет) школайра тарсар гана.
Къазанмишнавайдал разивал ийиз течидай Абдусалам Айдинбегова Азербайжандин хуьруьн майишатдин коммунизмдин кьилин школадани пуд йисуз чирвилер къачуна. Тайин хилерай вердишвилер авай пешекарди Къуба шегьердин хуьруьн майишатдин техникумда муаллимвиле, ахпа Ахцегьа халкьдин образованидин отделдин заведующийвиле, ВЛКСМ-дин Дагъустандин комитетдин отделдин заведующийвиле кIвалахна. Вири чкайра жегьилди къалурзавай активвал, зиреквал, вахтунин истемишунрин гъавурда авайвал такуна амукьнач. Къад йисавай гада Коммунистрин партиядин жергейриз кьабулна. Ихьтин ихтибарди ам мадни вичин къуватрихъ агъурна, адан гьевесни хкаж хьана. РикIе мадни хъсан ва чIехи крар авунин мурад гьатна.
Абдусаламаз вичин дахдихъ галаз яргъалди уьмуьр кечирмишдай, адавай тербия къачудай мумкинвал хьаначтIани, къилихралди, кардив эгечIуналди, жемиятдин къуллугъда акъвазуналди, везифайрив намуслувилелди, гьакъисагъвилелди эгечIуналди ам Мукьтадираз ухшамиш тир. Адахъ галаз кIелай, кIвалахай ксаризни и кар чизвай. Гьавиляй адал гьам Азербайжанда ва гьам Дагъустанда лап жавабдар къуллугъарни ихтибарна.
1939-йисуз А. Айдинбегов Азербайжанда ВКП(б)-дин ЦК-дин аппаратда жавабдар къуллугъдал тайинарна. Везифаяр муракаббур тир. НафтIадин республикада халкьдин майишат вилик тухуниз талукь гьар са месэла ЦК-дин мярекатрал гьялзавай. Районриз, хуьрериз физ-хквезвай Абдусаламаз чкайрал алай гьал вилералди аквазвай ва ада совещанийрал, заседанийрал гьина кIвалахар хъсандиз тешкилнаватIа, гьиниз куьмек герекзаватIа, гьина татугайвилериз рехъ гузватIа, гьадакай суьгьбетдай.
Советрин халкь ва Яру Армия Гитлеран чапхунчийрихъ, фашистрихъ галаз женгиниз экъечIайла, вирида фронт патал зегьмет чIугвадайла, Азербайжандин ЦК-ди А.Айдинбегов ВКП(б)-дин райкомдин сад лагьай секретарвиле Къачмаздиз рекье туна. Кьилин везифа сад тир: агьалияр халкьдин майишатдин вири хилерай государстводин планар тамамарунал, фронтдиз жезмай кьван гзаф куьмек гунал желб авун. Ахвар тавур йифер, белки, гзаф хьана жеди, гьикI хьи, гьар са хуьруьз, майишатдиз, карханадиз фена, агьалийрин гуьгьуьлар, кIвалахрин гьал, акьалтзавай четинвилер чирна, серенжемар кьабулна кIанзавай. Секретарь вири крарив агакьдайвал алахъзавай ва важиблу крарал райкомдин, райисполкомдин къуллугъчияр, активный коммунистар, яру партизанар желбзавай.
Районда крар къайдадик кваз физвай. Айдинбегов партиядин Худат райкомдиз регьбервал гуз ракъурна. Инани жегьил коммунистди намуслувилелди зегьмет чIугуна. Агьалияр кашакай хуьниз, бубаяр фронтда телеф хьанвай хизанрин гьакъиндай къайгъу чIугуниз еке фикир гана.
1945-йисуз Абдусалам Айдинбегов ВКП(б)-дин ЦК-дин къвалав гвай партиядин кьилин школадиз гьахьна. Коммунистрин кьилин школа акьалтIарай ам Дагъустандиз рекье туна ва ам обкомдин пропагандадинни таблигъатдин рекьяй секретарвиле тайинарна. Кьве йисалай ялавлу инкъилабчидин хцел ДАССР-дин Министррин Советдин Председателдин лап жавабдар къуллугъ ихтибарна.
Намуслу коммунист, тежрибалу пешекар, еке тешкилатчи, къайгъудар инсан, лугьудайвал, цIийи ва жавабдар везифайрив гъилер къакъажна эгечIна. Ада республикадин халкьдин майишатдин гьар са хел вилик фидай рекьер жагъурна, зегьметчи коллективар гьакъисагъ ва баркаллу зегьметдал желбдай серенжемар кьабулна. Нетижада Дагъустанди вири хилерай государстводин вад йисан производстводин тапшуругъар (планар) артухни алаз кьилиз акъудна.
Абдусалам Айдинбегов кар алакьдай, таб, гъибетчивал такIан, ришветбазвилихъ, государстводин мал чуьнуьхунихъ галаз женг чIугвазвай регьбер тир. Республикада ам такIанбурун десте арадал атана. Идан гьакъиндай писатель ва журналист Казим Казимова вичин “Имтигьанриз акъатай уьмуьр” очеркда икI кхьенва: “1951-йисан 20-21-сентябрдиз Махачкъалада ВКП(б)-дин Дагъустандин обкомдин VII пленум кьиле фена. Анал гьялзавайди “Партиядин Дагъустандин обкомдин гьахъ-гьисабдин гьакъиндай ВКП(б)-дин ЦК-дин къарар ва областдин партийный организациядин везифаяр” месэла тиртIани, рахай 27 касдини са сивяй хьиз, ДАССР-дин Министррин Советдин Председатель русвагьиз хьана. Кьве юкъуз давам хьайи пленумдин сценарий, анал рахадайбурун сиягьни виликамаз туькIуьрнавай…” Эхь, республикада гьукум тамамвилелди гъиле кьаз кIанзавайбуру лезги халкьдин ялавлу, бажарагълу векил, СССР-дин Верховный Советдин, ДАССР-дин Верховный Советдин депутат, обкомдин бюродин член хьайи, Ленинан, Зегьметдин Яру Пайдах орденар авай зурба кас, квачир тахсирар, буьгьтенар илитIна, къуллугъдикай азаддай чкадал гъана.
Абдусалам Айдинбегов Бакудиз хъфена. Ада ана ЦК-дин отделдин заведующийвиле, Азербайжандин алишверишдин министрвиле, экономикадин илимрин кандидат хьайидалай гуьгъуьниз Азербайжандин мединститутдин политэкономиядин кафедрадин заведующийвиле кIвалахна. Чи халкьдин баркаллу хва 1967-йисуз Бакуда рагьметдиз фена. Чидайбуру ам гьамиша чIехи гьурметдивди рикIел хкизва.
Хийир Эмиров
