Кьвед-пуд йис идалай вилик чи газетдиз акъатай К.Ферзалиеван “Мусибатдин агьвалат” макъаладин игитди авунвай кар кIелзавайбур къарсурдайди тушни бес?! (Гзафбурун рикIел, а макъалада ихтилат квевай тиртIа, алама жеди). Удмурт чIал авай гьал, адан кьисмет гьихьтинди ятIа ва я жедатIа, чаз лугьуз четин я. Амма лезги чIалан гележег гьихьтинди жедатIа, халкьди вичелай аслу тир серенжемар кьабул тавуртIа, чIал квахьайтIа, халкь вични квахьдайди аннамишна кIанда.
Алай вахтунда шегьерра яшамиш жезвай лезгийрин аялривай (гзафбурувай) хайи чIалал лазим тир къайдада рахаз тежезвайди ашкара я. Телевидениди ва алай вахтунда агъавалзавай гаджетри акьалтзавай жегьил несилдин уьмуьрда вичин гел твазва. Вилик вахтунда пата-къерехда авай мукьвабурухъ галаз хайи чIалал кхьизвай кагъазралди алакъа хуьзвай, радиодин передачайрихъ яб акалзавай, школайра хайи чIалал драмкружокри кIвалахзавай, гьавиляй аялрин чIал гегьенш жезвай.
Амма гила?.. ЧIал гьар са халкьдиз тIебиатди ганвай багьа ядигар я. Ам пакдиз хвенани кIанда. Зи фикирдалди, Дагъустанда, мублагьвилел, гуьзелвилел гьалтайла, лезги халкь яшамиш жезвай ерийриз тай авач. Бес ихьтин гуьзел ватандин иесийрин вилик, чIалал гьалтайла, гьялиз тежедай месэлаяр акъваздани?!
Хайи чIалаз тирвал гьуьрмет авуна кIанда. Акъатзавай газетар, журналар гьар са хизанди кхьена ва абура чапзавай материалар вирида кIелун буржи тирди чир хьана кIанда.
И цIарарин авторди кьвед-пуд йис идалай вилик “Лезги газетдиз” чIехи классра кIелзавай аялриз ва гьакI лезги грамматикадиз итиж ийизвайбурузни машгъулат патал халкьдин мецин яратмишунрин са бенд, грамматикадин жигьетдай вири патарихъай веревирд авуна, газетдиз вахкун теклифнай. Сада кьванни бес вичин фикир лугьучни?! Школайра хайи чIалан кружокар амачни? Муаллимри хьайитIани аялрин фикир вучиз желбначтIа. Яраб вирибур а теклифди кIеве тунай жал?!
Чахъ методикадин рекьяй куьмекчи пособияр, журналар тахьуниз килигна, чна хайи газетдин чинар а рекьяй ишлемишна кIанда. Газетдин редакцияди и кардиз манийвал тийидайдахъ зун инанмиш я. Методика аялриз тарс дуьздаказ гунин илим тирди рикIел хуьн.
Дагъустандин муькуь (урус чIал квачиз) чIаларин гьални лезги чIаландалай хъсан патахъ тафаватлу туш жеди.
Ачухдиз лугьуз жеда: урус чIалан тарсар тухун лезги чIалалай регьят я. И кардихъ вичин себебарни авачиз туш. Кьилин себеб ва куьмекчияр урус чIалай икьван чIавалди акъуднавай ва гилани акъудун давам жезвай куьмекчи тадаракар я. Лезги чIалан муаллимриз куьмек патал вуч акъудзава?
Зи рикIел урус чIалай муаллимрин чирвилер хкаждай курсар ва абур тухуз хьайи еке тежриба авай пешекарар хквезва. Амма лезги чIалан муаллимар патал кIвалахдиз куьмек жедай, чирвилер хкаждай курсар хьана лугьудай кас бажагьат жагъида. Бес чахъ ахьтин методистар ва алимар ерли хьаначни? Авачни?
Милли чIалар лазим дережада аваз хуьн патал, зи фикирдалди, Дагъустандин вири халкьар гьукум гъиле авай ксарин вилик агъадихъ галай теклифар гваз экъечIайтIа хъсан я:
— сифтегьан классра урус чIалан тарсарилай гъейри, амай предметар хайи чIалал тухунин мумкинвал арадал хкин;
— муаллимрин чирвилер хкаждай институтдин милли чIаларин кабинетдин кIвалахдиз, ахтармишна, лайихлу къимет гун;
— милли чIаларин муаллимрин теориядай ва методикадай чирвилерин ери ва дережа гьи гьалда аватIа, ахтармишдай серенжемар кьабулин. Муаллимриз теклифнавай ахтармишдай кIвалахрай къазанмишнавай баллар печатда раиж ийин;
— санлай чи республикадин Педагогикадин илимдинни ахтармишунрин институт вичин еридиз хкун чарасуз тирди аннамишин.
Са кьве гаф лезги чIалал тухузвай “Вахтар ва инсанар” передачадикайни. Гьелбетда, передача тухузвай Владик Батманов, бажарагълу журналист хьиз, вичин хатI авай шаирни я. Зи фикирдалди, передача тек са темадиз бахш авун дуьз туш. А передачайрай чаз лезги халкьдин векилрин анжах тарифар я аквазвайди. Эхь, тарифлу ксар халкьдиз чир хьана кIанда. Амма чи халкьдихъ тIал алай месэлаярни тIимил авач эхир. Иллаки акьалтзавай несил хайи чIалакай яргъаз къакъатун хьтин месэлаяр веревирдна кIандачни?
Мад са кар. И передачайрикай бязибуруз яб гайила, рикI тIар тахьана амукьун мумкин туш. Лезги халкьдин вилик-кьилик квай кас я лагьана, месела, Халкьдин Собранидин депутат ва я чиновник, хуьруьн ва я райондин кьил, лезги чIалал рахазвач.
Я лезги, я урус чIал жезвач чаз ван къвезвайди. Им бес чун вирибур усаларзавай кар тушни?
Агъали Закиров, пенсияда авай муаллим,
Хасавюрт райондин Къурушрин хуьр
