Писатель обществода вуж я? Чаз чидай делилралди, литературадин тарихдин илимдини  субутарзавайвал, яратмишдай гафунин сагьибар  сифте нубатда общество ахварикай кудзавай, михьи, экуь къуватриз рехъ ачухзавай генералар хьиз я. Тарихдин вири девирра халисан писателар — чIалан сагьибар гьахъвал, савадлувал, азадвал патал, халкьдин ихтиярар  хуьз, женгерин вилик жергеда хьана. Гьавиляй, месела, урус классикада писателри “Вуж тахсирлу я?”, “Вуч ийида?”, “Тахсир ва жаза”, “Дяве ва ислягьвал”, “Урусатда вуж хъсандиз яшамиш жезва?”, “Бубаярни веледар” хьтин эбеди месэлайрал фикир желб ийиз хьана. Урус литературадин тарих демократиядин ивирар раиж, уьмуьрда тестикьарун патал тухвай женгининди тир.

Гьа тегьерда чи, лезгийрин, литературадин тарихдал вил вегьей­тIани, аквада хьи, адан гзаф векилрин (Кь.Саид, Е.Эмин, Р.Али, А.Мирза Али, А.Гьасан ва мсб.) эсерра дуьньяда гьахъвал, азадвал таъминарунин, зайифдан гъил кьунин, дишегьлидиз гьуьрметунин фикирри кьетIен чка кьунва. “Куьне квез гьуьрмет ая тIун”, минетнай Эмина вичин девирда виридаз.

Советрин литература тамамвилелди социализмдин ва коммунизмдин идеалар уьмуьрда тестикьарунихъ, цIийи девирдин цIийи инсан, миллетчивилинни гъибетчивилин, фашизмдинни расизмдин, са жув патал яшамиш жез алахъунин ва маса чIуру идеяяр (фикирар) ред авунихъ, коммунизм туькIуьр­завай инсандин марифат арадал гъунихъ элкъуьрнавай. Гьа девирда писателриз инсанрин руьгьдин “инженерар” гьавайда лугьузвачир!

Алай аямда писателар гьи гьалда яшамиш жезва? Абурун дережа гьихьтинди я? Яб гузватIа писателрин гафуниз? Руьгьдин “инженерар” яз амани абур? Суалар мадни гзаф я. Амма жавабар?..

А карди кьетIен секинсузвал кутазва хьи, алай аямда саки виринра ва вири чIаларал ктабар кIе­лун, абур кIвалера хуьн, сада-садаз багъишун муддай акъатнава.

Хуьзмач ктабар кIвалера. Аквазмач абур аялрин, жегьилрин, яшлубурун гъилерани… Яраб герекзамач  жал художественный ва гьакI маса ктабарни?

Общество ама эхир. Винидихъ лагьанвай хьтин суаларни тIимил тир чка авач. “Вуч ийида?”, “Вуж тах­сирлу я?”, “Бубаярни веледар”, “Дявени ислягьвал”… Ибур гилани лап важиблу месэлаяр тушни мегер?

Алай аямда милли чIалар хуьнин месэла лап муракабди хьанвайди вирибуру гьиссзава. Са лезгийрин ваъ, чун хьтин, кьадардиз тIи­мил­ тир вири миллетрин чIалар квахьдай дережадиз атанва. Сад лагьайди, рахазмач а чIаларал. Кьвед лагьайди, кхьизмач а чIала­рал. Пуд лагьайди, а чIалар чиризни­ кIанзамач. Мектебра а чIалариз чара ийизвай сятерин кьадарни лап тIи­мил я. Генани тIимиларзава. А чIа­ла­­рал чапзавай газетарни, журналарни, ктабарни, учебникарни къвер­давай тIимил жезва. Месела, гьа чи “Лезги газет” са вахтара 22-25 агъзур касди кхьизвай. Гила 6-7 агъзурдал аватнава. Мектебра аялрин гъилера, я муаллимривни цIийи ктабар, гьатта куьгьнебурни аквазмач.

Ина гьазурай учебникар са гьина ятIа, яргъал меркезра чапдай акъудна хкведалди, программаяр куьгьне жезва. Герек яз амукьзавач  акъудай тIимил ктабарни…

Им лагьай гаф я хьи, писателар чебни хуьзмач. Гуя обществодиз абур герекзамач… ИкI я жал?.. Бес чIал гьикI хуьда?

Мад сеферда тикрарзава: обществода гьялна кIани вири месэлаяр амазма. Инсан вич тербияламишун акъваз хьанвани? Жедай кар яни?

Ватандин хатасузвал таъминарун, душманрикай ам хуьн — ибур куьгьне жедай, квахьдай месэлаяр яни?

Экономика хкажун, хуьрер хуьн, экология сагъламди хьун, тIебиат­дин девлетрив къадирлувилелди эгечIун — ибур гъиляй-виляй вегьез жери крар яни?..

Художественный литературади къарагъарзавайбур гьа ихьтин мес­элаяр тушни мегер?

Дугъри я, вири кхьизвай ксар я Пушкинар, я Чеховар, я СтIал Сулейманарни туш. Къуватлу эсерар кхьизвай уста­дар гзаф жедайди туш. Амма гьилледи, гъиляй цIар гуни (халтура) агъавалзавайла, яни акатай вуч хьайитIани, хсуси чапханайри пулдихъ художественный эсер я лу­гьуз­,­ майдандиз акъудуни халисан устадвилин тIямар квадарзавайди аквазвач. И кардини писателдин тIвар, дережа усаларзава. Пулди гьялзава вири…

Бес икI, я масакIа халисан писателдин кIвалахдиз къимет (пул) гудай, яни писатель хуьдай шартIар важиблу яз амачни?

Тарихдиз вил вегьейтIа, а кар раиж  жезва хьи, гьатта руьгьанийри агъавализ хьайи юкьван асиррани мумкинвал чпихъ авай ксари писателдиз (шаирдиз) къимет гайи­­ди я. Шагьларикайни, беглерикай, пачагьрикай абурун гъалибвилерикай дастанар арадал гьакI атайди туш. Халисан классикрин эсерар къени яшамиш ­жезва…

Са къиметни чпиз тагайтIани, халисан эсерар (шиирар, поэмаяр, гьикаяяр, повестар, романар, драмаяр ва икI мадни) яратмишзавай устадар вири девирра хьайиди я. Гилани авачиз туш. Месела, Е.Эмина, ктабар акъудда лагьана, эсерар кхьейди туш. Амма адан эсерри чаз хайи лезги чIал багъишна! Гилани а чIал хуьз куьмекзава!..

Халисан устадрин ктабри чи чIалар асирра хуьдай ва мадни дев­летлу ийидай мумкинвал гузвачни?

Гьа са вахтунда художественный ктабар образралди (къаматралди), сюжетралди (алакъайралди) кхьенвай чи тарих, чун фенвай рехъ ва вилик вуч кватIа къалурзавай уламар тушни?

Писателдин кIвалах герек тушир вахт, аям мус хьайиди я? Гилани ам герек тушир чка авач эхир! Писа­телди, вичин вахтни, нервиярни, мум­кинвилерни — вири кардик кутуна, гьа къимет тагузвай чIавузни яратмишзава, ктабар чапдай акъуд­зава! Амма агакьзавани абур кIел­дайбурув? Агакьариз жезвани? Жу­ван харжийрихъ акъудзавай 100-200 экземпляр кIелдайбурувни жу­ва агакьарна кIанзава. Алакьдани датIана гьавайда (пулсуз) кIва­ла­хиз?

Аквар гьаларай, дуьньяда санлай ихьтин нетижасуз гьал авайвиляй ЮНЕСКО-ди (1999-йис) гьам милли чIалар, гьам литератураярни, иллаки шиират хуьн паталди махсус серенжемар кьабулунин месэла гьукум гъилевай ксарин вилик эцигна. Амма кьабулзавани герек тир къарарар ва къанунар? Арадал хкизвани писателриз чпин кIвалахдай, чапдай акъуднавай ктабрай хьайитIани са гьихьтин ятIани гьакъи гунин кар? Ктабрин алишвериш?..

Чина и крар гьелелиг анжах бизнесчийрин хиве тунва. Бизнесчидиз вичиз хийир тагузвай шей герекзавани?

Ктаб кIелуни гъилиз михьи пул гъизвач. Адан хийир ни гьикI алцумзава?

Ихьтин шартIари художественный ктабар ва абур арадал гъизвайбур рекьидачни? Амукьдани чахъ икI чIал, руьгь, марифат?!

Вири интернетда ава лугьузва гила. Вуч? Гьинай къачуна? Эвездани интернетди ктаб ва я газетни журнал!

Инсанрин къайгъусузвал, инсафсузвал, фикиррин чIулаввал, умудрин ичIивал куь арадал гъизва? Интернетда аялринни жаванрин мефтIерал илитI тийизвай чIу­лав ранг, фикир, чIуру ният амач. Ву­чиз? Анжах чарадан зегьметдалди нубатсуз девлетлу хьайибур, дуьньядиз ва намусдиз кIур гузвайбур хуьн паталди тушни?

Бес государстводи несилрин вилик лап чIехи ва муракаб месэлаяр эцигзава эхир? Мурадрикай, “проектрикай” рахазвачни вири?

Гила, Украинада махсус серенжем кьиле тухузвайла, ватанпересвилин, игитвилин, интернационалиствилин фикирарни авайди рикIел хтанва. Литература авани гьа дере­жадин? Гузвани писателдиз гьа къу­ват?

Чахъ жегьил авторар, яшар 15-25-дал кьван агакьзавайбур ерли тахьунин (абур такунин) себеб вуч ятIа? Писателдин кIвалахдиз къимет тагун тушни?

Чи жегьил авторрин яшар алай аямда 60-80 йисаринбур я. Адалай жегьилбур гьатта газетдиз ва я журналдиз кIвалахиз къвезвач. Вучиз лагьайтIа, къимет гузвач журналиствилин кIвалахдиз.

Квахьда ктабар, квахьда чIал­ни, руьгьни рекьида… Вуч амукьда? Са вахтарилай “савадсузвилихъ” галаз мад цIийи женгер кардик кухтадани?  Информациядин майданда вуж гъалиб жеда ихьтин шартIара?!

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор