Игит кьейила — тIвар, шаир кьейила, чIалар амукьда

Алай девирда эдебият виликан вахтара хьиз дебда амач. Ам саки арадай акъудиз алахъзава. Сиясатчийрин рикІел меденият, харусенят анжах гьар сеферда уьлкведа чІехи бедбахтвилер, ягъунар, кьини­кьар кьиле фейидалай кьулухъ къвезва. Абуру иллаки жегьил несилриз тербия гунин, абур гуманизмдин ва ватанпересвилин руьгьдаллаз чІехи авунин карда эдебиятдин, харусенятдин эсерри гьихьтин роль къугъвазватІа рикІелай алуднава.

Къелемэгьлийриз чпизни базардин экономикадин ва техногенный асирдин къанунралди уьмуьр кьиле­ тухузвай, жуьреба-журе информацийри чпин  булвилелди ва чеб халкь­див агакьардай такьатрин гужлувилелди инсанрин кьил элкъуьрзавай, шоу-бизнесдиз, антикультурадиз чІехи майданар ахъа хьанвай, спортдиз культ арадал гъан­вай жемиятда поэзиядалди, прозадалди инсанрин дикъет желбунни гзаф четин я.

Суьгьбет халисан гафунин устадрикай физва. Амма  литературадикай хабар авачир, тIебиатди шаирвилин, гьикаятчивилин бажарагъдикай пай ганвачир, ятIани  жибинра жуьреба-жуьре рекьералди къазанмишнавай кепекар гьатнавай чIаларбанар алай девирда,  интернетдин, социальный сетрин чинрай инсанрин мефтIериз чIуру тумар вегьез,  чпин ери авачир чIуру бегьерар жавагьирар хьиз къалуриз алахънава. Ихьтин ксари финансрин  куьмекдалди чпин бегьемсуз “кьаракан манияр” маса чIала­риз­ни таржума ийиз тазва.

Бязи вахтара уьмуьрда бегьем са цIарни кхьиз тахьай, амма “гъедвилин азарди” тади гузвай дили-ди­ванаярни, чпин кьамара ялар тваз, чеб чIалан рекьяй чIехи пешекарар хьиз къалуриз, чIала “реформаяр” кьиле тухуз алахъзава. Амма абуру са кар рикIелай алудзава: ятар алциф хьайи береда вуж угъри, вуж дугъри ятIа ашкара жеда. Тапаррин уьмуьр яхцIур югъ я. Эдебиятдин та­­рихда амукьдайди манасуз гьарай-вургьаяр, тапан эдебият, къалп пешекарвал ваъ, асул эдебият, гьа­къикъи пешекарвал, бажарагъдикай пай ганвай ва чпин яратмишунрив жавабдарвилелди эгечIза­вай халисан шаирар ва гьикаятчияр я.

Ахьтин халисан шаиррикай садни дидедиз хьайидалай инихъ 100 йис тамам жезвай, вичин эсерар “Кефчи Къудрат” ва “Кьилегь Къудрат” тахаллусралди кхьей зурба устад   Къудрат  Велиханов  я.

Уьмуьрдин рехъ

Велиханов Къудрат Кибечханан хва 1922-йисуз Азербайжан Республикадин КцIар райондин Кьи­­легьрин хуьре дидедиз хьана. Хайи хуьре ирид йисан мектеб акьал­тIарайдалай гуьгъуьниз уьмуьрдин жегьил вахтар Ватандин ЧIехи дяведин йисарал дуьшуьш хьайи шаир 1942-йи­суз­ фронтдиз рекье гьатнай. Дяведин ­вахтунда адал 5 хер хьанай ва ам Ватандин дя­ведин I дережадин ордендиз, маса шабагьриз лайих акунай.

Дяве куьтягь хьайила, хайи хуьруьз хтай шаир  саки “цIаярай акъат­на, вацIуз аватнай”. “КцIар” газетдиз гайи са интервьюда шаирди къейдзава: “Хайи хуьруьз хтана бу­бадин кlвал-югъ авай гьал акурла, зи ви­­ле­рилай мичlивал фена. Вах­ту­нал­ди ина амукьай чи мукьва-кьили са дишегьлиди, кIвалин чlе­ре­дик квай кlарасарни кваз хкудна, вири канвай. Зун Гьасанбег лугьу­дай чи къуншидин кlвале амукьна, дя­ведай къуьнерихъ галаз хтай ши­нелдик ксуз-къарагъуниз мажбур хьанай…”

Амма аял чIавалай зегьметдал рикI хьайи жегьил шаирди вичин мукьва-кьилийрин куьмекдалди бубадин кIвал туьхкIуьрнай ва 1948-йисуз ам вичин хуьруьнви Жавагьир тIвар алай са рушал эвленмиш хьанай.

Дяведилай гуьгъуьнин йисара Къ. Велиханова сифте колхозда, 1964-йисалай совхозда фялевиле кIвалахна.

1959-йисуз КцIар шегьерда чи жемиятдин ва эдебиятдин уьмуьрда чIехи роль къугъвай ксарикай сад тир Забит Ризванов кьиле аваз  “РикIин гаф” тIвар алай эдебиятдин кIва­тIал арадал атанай.  КIва­тIал­ди вичин вилик гегьенш макьсадар эцигнавай: лезги чIалал кхьизвай шаирар ва прозаикар санал кIва­тIун­, дидед чIал, хайи халкьдин та­рих, эдебият, меденият, мифология, фольклор дериндай чирун ва и рекье халкьдин гегьенш къатариз куьмекар гун. Са тIимил чIавалай кIва­тIалдиз лезги чIалал кхьизвай гзаф къуватар желб хьанай. Абурукай садни Къудрат Велиханов тир. Ша­ирди вичин уьмуьрдин эхирдалди лезги чIал, эдебият ва меденият таб­лигъ авунин кардик къуьн кутунай.

Чан аламаз гьукуматдин патай са къайгъуни такур ва вичин шииррин са бегьем ктабни акъудиз та­хьай­ чIехи шаир 2003-йисан 26-июндиз хайи хуьре рагьметдиз фенай.

Эдебиятдин ирс

Къудрат Велиханов шиирар кхьинив мектебда кIелзавай йисарилай эгечIнай. Шаирди вичи къейд­навайвал, ада вичин сифтегьан шиирар хайи хуьруьн мектебда тарсар гузвай  Мирзагъа Эмироваз къалурнай. Муаллимдиз вичин сухтадин шиирар бегенмиш жезва ва адаз и рехъ давамарун меслят къалурзава. РикIиз хуш гафари ва камаллу меслятри лувар кутур жегьил шаирди мадни чIехи гьевесдалди  вичин кхьинар давамарзава.

Къудрат Велиханован къелемдин сифтегьан тежрибаяр муьгьуьб­батдин лирикадин шиирар тир.  Фольклордин чешнейрилай ва чи литературадин зурба классикрин эсеррилай илгьам къачуна кхьей ихьтин шииррикай сада шаирди вичин гьиссер икI ачухарзава:

Яргъарилай фимир, ша вун, аял хьиз,

Зун акурла, наз гузавай бахтавар.

Хъуьрез-хъуьрез агат мукьув,  марал хьиз,

Чан дидеди заз гузавай бахтавар.

 

Декьикьа вад йисай я заз  вун такур,

Икьван гагьди зи шад гуьгьуьл хун тавур.

Лацу чиниз аватнавай ракъин нур

Виш метр яргъаз гузавай бахтавар…

 

…Дуьньядилай гзаф кьуна гьуьрметар,

Харж авуна вичин рекье девлетар,

Фан эвезда жибинра тваз къенфетар,

Къвед хьиз хуьдайдаз гузавай бахтавар…

Гуьгъуьнай уьмуьрдин цуьк ахъай­навай бере инсафсуз дяведин нягьс йисарал дуьшуьш хьайи шаирди и девирда Ватан хуьниз эвер гузвай, ягъи душмандиз вири Советрин халкьдин такIанвал малумарзавай ва гьакIни хайи Ватандин мензе­райрал гьейранвал, уьмуьрдал кьарувал къалурзавай шиирар кхьизва. Ахьтин шииррикай сада — дя­­веда кхьенвай “Адахлидиз дяведай чар” эсерда — шаирди къейд­за­ва:­

ЧIулав яргъи кифер зардиз

Ухшар авай гуьзел ярдиз

Мукьвал-мукьвал вич базардиз,

Эвелан хьиз, физаман  лагь.

 

РцIам — назик къелемдин гел,

Са чIиб гардан кьакьан тир пел,

Заз акур хьиз инлай эвел

Гилани гьакI дуьз аман лагь…

 

…Душманд винел агъзур сефер

Гьужум авур, атIуз рекьер,

Шаир Къудрат гьакьван иер

Гада тирди чизаман лагь.

1943-йисуз, дяведа сифте сеферда хер хьана, госпиталдиз аватайла, шаирди вичин мукьва-кьилийриз  кхьей са чарчяй — шиирдай чаз шаирди а чIавуз гьихьтин хиялар, фикирар ийизвайтIа аквазва:

Лишанлу яз атанвай

Жуванда вил амукьна.

Мехъерна, гъиз тахьанвай

Патанда вил амукьна.

 

Зи гьал четин я, валлагь,

Чан жегьилар, куьнени лагь:

Зун текьирай, Сад Аллагь,

Жейранда вил амукьна.

 

Зун гьахълу яз и карда,

Хер хьана зал и дарда.

Дагъустанда, Къусарда,

Ширванда вил амукьна…

 

…Гуьллед кIаник вичизди,

Ягъиз душман, кхьизди,

Акъуд тахьай кьилизди

Дастанда вил амукьна.

 

За и шиир кхьизва,

Жуван дерди ийизва:

Шаир Къудрат рекьизва,

Ватанда вил амукьна!..

Гугъуьнай мад сеферда хер хьайила, шаирди вичин гьиссер ихьтин цIараралди къалурнай:

Ватандин тапшуругъ дуьз кьилиз  акъудиз,

Муьгьуьббатдин рикIер сад-садав  агудиз

Чун такIан душманрин рикI хурай  акъудиз,

Яна лап юкьван тар, кьилни кваз  хазва за,

Дуьньядин халкьариз зи нефес  тазва за.

 

Дяведин ягъ-ягъун фирла са къайдада,

За зи чан эцигна Ватандин файдада.

Къудратал лап залан хер хьайи  арада

И шиир ивидив кхьейди язва за,

Дуьньядин халкьариз зи нефес  тазва за.

Дяведилай гуьгъуьнин йисара Къудрат Велиханован шииррин тематика гегьенш ва жуьреба-жуьре жезва. И девирда адан къелемдикай гьам чими гьиссерин лирикадин ва гьакIни хъутуьл юмординни хци сатирадин  шиирар хкатзава. Поэ­зи­яди лезги фольклордай миже къа­чунвай шаирди Кьуьчхуьр Са­ид­, Етим Эмин, Стlал Сулейман, Хуь­руьг Тагьир хьтин зурба шаиррин рехъ магьирвилелди давамарзава. Къудрат Велиханов зурба ли­рик я. И  кар адан яратмишунрай ачухдиз аквазва. Чна адан са шиир­дин са шумуд бендиниз вил вегьен:­

Ша зани вуна са кьуьл ийин,

Эй харуз хвей чан, къарагъа!

Фад жедайвал зи рикI секин,

Дердинин дарман, къарагъа!..

 

…Эй зи къизилгуьл дередин,

Нехиш ятIа вун гибедин?!

Харуз хвейи руш дидедин,

Чид я и девран, къарагъа!

 

Муьгьуьббатдин и зурба тIал,

Вун себеб яз, аватна зал.

Чан гъилив хвей дагъдин марал,

Зун я вал гьейран, къарагъа!..

 

…Межлисд юкьвал ийиз фикир,

Лезги халкьдин кефчи шаир,

Кьилегь Къудрат сефил тамир,

Чан лацу мержан, къарагъа!

Шиирдай чаз шаирдихъ гьихьтин цIалцIам ва гуьрчег, булахдин яд­ хьиз авахьна физвай поэзиядин чIал аватIа аквазва. Авторди фольклордин ибарайрикай, тешпигьрикай, гекъигунрикай магьирвилелди хийир­ къачунва. Мад са шиирдиз килигин:

Зун чам я ви,  хтанвай,

Ша, шуьрбет хьиз, ширин яр,

Зи кьисметдиз атанвай

Чан манпаси хьтин яр!..

 

…Я нез жедач, я вун хъваз,

Гьакьван ширин я вун заз.

Вуч ийида бес за ваз?!

Зазни чидач якъин, яр.

Зи кьисметдиз атанвай

Чан манпаси хьтин яр!

 

Кагьрабаяр хьиз иер,

АлкIанава зал вилер,

ХьайитIа вун беднезер,

Ахпа за вуч хъийин, яр?!

Зи кьисметдиз атанвай

Чан манпаси хьтин яр!..

Ихьтин мисалар гзаф гъиз жеда. Шаирдин гьар са цIарцIи адан устадвилин вини дережа къалурзава.

* * *

Къудрат Велиханован шиирар сифте яз 1948-йисуз Докъузпара райондин газетдиз  акъатнай. Гуьгъуьнлай адан эсерар “Къизил Къусар” газетдин чинриз, Бакуда лезги чIалал акъатай “Самурдин авазар”, “Бахтунин эквер”, “Бахтавар чил” альманахра чапна.

2012-йисуз Бакуда шаир Ва­къиф­ Муьшкуьрвиди гьазурна, филологиядин илимрин кандидат Гуьлбес Асланхановадин редакциядик кваз Къудрат Велиханован “Хкя­гъай­ эсерар” ктаб акъатна. Адан сиф­те гафуна В.Муьшкуьрвиди къейдзава: “Хци (суьгьбет Къ.Велиханован гъве­чIи хва Фамилакай физва — А.М.) бубадин шиирар авай муьжуьд яцIу дафтар гъана, чи вилик эцигна: шаирдин сифтегьан шиирдин кIаник 1937-йис, лап эхирра кхьенвайдал 2001-йис —  тарих къалурнавай.

Хкана за адан шиирар жуван кIвализ. Ацукьна, кIелна вири. Абурун кьадар 350 тир. Низ чида  заз акур дафтарра шаирдин вири эсерар гьатнавайтIа ва я тахьайтIа адахъ мад эсерар аватIа?..

Абурукай са виш шиир хкяна, тадиз коррекция авуна, шаирдин гъилера амай шикиларни алава авуна, ракъурна за журналдин редакциядиз” (“Чирагъ” журналдикай суьгьбет физва — А.М.).

* * *

Заз Къудрат Велиханов сифте яз 1980-йисуз акунай. Ада а чIавуз  Лезги Нямета регьбервалзавай эдебиятдин “РикIин гаф” кIватIалда иштиракзавай. Шаир яхун якIарин, хъуьтуьл къилихрин, чина, халкьдин арада лугьудайвал, нур авай итим тир. Лезги Нямета чаз, жегьил шаирриз, гьамиша Къудрат Велихановалай чешне къачун, адавай поэзиядин сирер чирун меслят къалурдай. Ада ам “чан алай классик” я лугьудай. Заз гьакIни и чIехи устаддихъ галаз гзаф гъилера поэзиядин межлисра санал, Бакудин ва Махачкъаладин рекьера юлдаш хьун, адан шиирар жемятди гьикI кьа­булзаватIа акун кьисмет хьана. РикIивайни, шаир халкьди чан алай классик хьиз, гзаф хушвилелди кьа­булдай ва адан шиирриз дикъет­далди яб гудай.

Къудрат Велиханов алай девирдани кIелзавайбурун рикI алай шаиррикай сад я. Адан шииррикай гзафбуруз гьевескар композиторри гьаваяр  туькIуьрнава, абур жегьил манидарри мехъеррик, межлисра ва концертра чIехи гьевесдалди та­мамарзава.  Шаир чи эдебиятдин ту­пIалда авай багьа къашарикай сад я. Поэзиядин еридал гьалтайла, ам чи чIехи классикрихъ галаз къуьн-къуьне аваз акъваззавай ксарикай сад я лугьуз жеда. Са макъа­лада шаирдин поэзиядин вири терефар ачухариз, адан вири яратмишунриз гегьеншдиз анализ гуз хьун мумкин туш. Кьисмет хьайитIа, гележегда адан яратмишунрал чун кIевелай машгъул жеда. Вичикай цIудралди илимдин макъалаяр, очеркар ва монографияр кхьена, чапдай акъудуниз лайихлу кас я шаир Къудрат Велиханов…

Азиз  Мирзебегов,

филологиядин илимрин кандидат