(Урусрин тарихчи Владимир Федорович Минорскийди “лезги” этнонимдин гьакъиндай ганвай баянриз талукь къейдер)

(Эвел — 42-43-нумрайра)

 

“Леги//леки”

…К.В.Тревера, С.Т.Еремяна, С.В.Юшкова легар — Самур дереда, М.М.Ихилова — Самур ва Кудиал вацIарин къерехра, К.Г.Алиева  Самур дереда ва Кавказдин дагъларин цIиргъинин кьиблепатан синера яшамиш хьайиди къейднава.

“Лек”, са шакни алачиз, къадим этнонимрикай я, анжах ам гьи жуьредик (эндо ва я экзоэтноним) акатзаватIа тайинарун четин месэла я. Къейдна кIанда, “инсан” мана авай ихьтин гаф неинки са лезги, гьакI лезгийрин къуншияр тир амай халкьарин чIаларани авач. Яргъара яшамиш жезвай са халкьдин гаф жуьреба-жуьре гьерекатрин нетижада маса халкьдин чIалаз гьахьна, вич-вичелай адан милли этнонимдиз элкъведач. ИкI хьун патал а халкьдин чIалахъ регионда, гьич тахьайтIа, “терминар арадал гъизвай чIалан” дережа хьун герек я.

Вири и делилриз В.Ф.Минорскийди дикъетдивди баянар гун лазим тир. Амма ада ихтилат гьи чIалакай физвайди ятIа кьванни къейднач. Гуржийрин, къадим Грециядин, гьатта Юкьван Персиядин чIалара хьиз, эрменийрин чIалани “лег” ва я “лек” этнонимри анжах лезгияр лишанламишзавай. Мад маса са манани и гафарихъ авач. Гьавиляй и гафарихъ чкадин – лезги бине авайди гьисабиз жеда. Яни абур эндоэтнонимрик акатзава. Анжах са “амма” ава: “легар//лекар” халкьдин са пай, геларни лезгийрикай тир.

Гелрикай гегьеншдиз  рахун герек я, историографияда абур легрилай тIимил гьалтзава. Абурукай хабар гузвай сифтегьан чешмейрин жергейра Страбонни Плутарх ава. Къадим Грециядин тарихчийри абур неинки са къунши, гьакIни арада мукьвавал авай халкьар яз къалурнава. Мадни гелрикай хабар гузвай чешмейрин арада юкьван виш йисарин Эрменистандин географиядин “Ашхарацуйц” тIвар алай трактат ва эрменийрин тарихчи Елисей Елише ава.

“Гел” этноним “легдикай” арадал атана лугьун, чи фикирдалди,  гьакъикъатдихъ галаз кьазвай делил туш. “Лег” ва “гел” къадим грекрин чIалан алатрин куьмекдалди гафар агакьарзавай къайдаяр я. Амма эрменийрин ва гуржийрин чIалара “лег” “лек” хьиз кхьизва, “гел” винидихъ тIвар кьур “Ашхарацуйц” чешмеда “хел” хьиз къалурнава.

Страбона къейднавайвал, “гелар гьуьлуьвай яргъа тушиз дагъдин ценерив” яшамиш жезвай. К.В.Тревера гьисабзавайвал, гелар легрилай неинки са шаркь пата, гьакI­ни Каспий гьуьлуьн кьиблепатанни рагъакIидай патан къерехра, Персиядин Гилян вилаятдани авай. Амма Кавказдин Албаниядин тарих ахтармишнавай чIехи нуфуз авай алимар тир М.С.Гьажиева, М.М.Ихи­лова, А.А.Акопяна ва масабуру гелар лезгияр яз гьисабнава ва абур Кьиблепатан Дагъустанда, легрилай шаркь пата яшамиш хьайиди къейднава. К.Г.Алиева гьисабзавайвал, легар — Кьиблепатан Да­гъустанда, гелар Кьиблепатан Да­гъустандани  Кудиал вацIун районда авай.

Винидихъ гъанвай делилрай якъин жезвайвал, “гел” термин лезгийрин са пай лишанламишзавай чкадин этноним тир. Гьам гелар, гьамни легар жуьреба-жуьре диалектрал рахазвай дестеяр хьун мумкин тир. Къейд ийин хьи, са тIи­мил геж хьиз пайда хьайи чешмейра чкадин мад са тIвар (этноним) пайда жезва — “хурсар”.

Гьар гьикI ятIани, вири и дестейри са халкь тешкилзавай. Лингвистикадин делилралди, лезги чIал шаркь патан Самурдин чIаларин умуми къурулушдай тахминан чи эрадал къведалди VI асирда акъат­на (чешме: А.С.Касьян “К формальной генеалогической классификации лезгинских языков//Вопросы языкового родства”. Вестник РГГУ. Серия Филологические науки. Языкознание. 2014. №11. С. 63-80). I агъзур лагьай йисан (I тысячелетие) эвел кьилериз мукьва яз умуми чIал, яшамиш жезвай умуми мулкар, тарихдин умуми гуьмбетар авай и дестеяр са халкь яз тестикь хьун лазим тир. Абурухъ чпин виридан битаввал, умумивал лишанламишзавай са ярж (маркер) хьана кIанзавай. Амма “лег//лек” ва я “гел”, лезгийрин арада са акьван машгьур тахьайди фикирда кьуртIа, ихьтин ярж яз гьисабиз жедач.

Лакзар

“Лакз” гаф са девирда гзаф итижлу гьалдиз, вакъиадиз (феномен) элкъвенвай. Шаркь патан авторри и терминдалди уьлквени, халкьни, гьатта кьилдин шегьерни кваз лишанламишзавай. Амма абурун кIвалахра асул гьисабдай “лакз” этноним хьиз гьатнава: “аль-Лакз уьлкве”, “лакзарин уьлкве” ибараяр мукьвал-мукьвал дуьшуьш жезва. Географ аль-Истахриди лакзарин уьлкведиз Самур лагьана. Ада кхьенва: “Самур вацI лакзарин Самур тIвар алай уьлкведа авахьзава”. Къейд ийин хьи, аль-Лакз уьлкве хьайи чка тахминан легар//лекар яшамиш хьайи мулкарал ацалтзава. Р.М.Мегьа­ме­дова гьисабзавайвал, ам Самур ва-цIун дереда экIя хьанвай. М.Ф.­Ми­норскийдин фикирдалди, Лакз ­Самур вацIун вини кьилера авай. А.Р.Шихсаидова къейдзавайвал, Лакздик Кьурагь ва Чирагъ вацIарин дереярни акатзавай: кьиблепатай — Ширвандихъ, шаркь патай Шекидихъ галаз сергьятар аваз.

Мулкарин кьадардал гьалтайла, лакзарин уьлкве легар яшамиш хьайи чилерилай гегьенш тир. Лакз уьлкведи вичин мулкар къуншийрин гьисабдай гьяркьуь авуна: Шагь дагъдин халкьар яшамиш жезвай Кавказдин кьакьан дагъларин цIир­гъинин синерни и къадим гьукуматдик акатзавай, гьикI лагьайтIа, адаз Ширвандихъ галаз часпар авай. ЦIахур­рин кьилдин сур девиррин Цукети тIвар алай жемиятни Лакздик акатзавай. Закария аль-Каз­виниди кхьизвайвал, са вахтунда ЦIахур Лакзда виридалайни кьилин шегьер яз гьисабзавай. Гуржистандин тарихчийрин делилралди, Лакзди дидойвийрин мулкарин са пайни вичин хсусиятдик кухтунай. Мисал яз, Джанашвилиди кхьизвайвал, “Лекетиядиз мукьва паюнин (Дидоэтиядин) бязи мулкар лезгийри муьтIуь­гъарнай ва чкадин агьалийрив мусурманрин дин кьабулиз тунай”.

Са гафуналди, “лакз” тIварцIи уьлкведин вири агьалияр лишанламишзавай: неинки са лезгияр, гьакIни лезги чIалан хизандай тир амай халкьарни, Лакздик акатнавай паюна яшамиш жезвай дидойвиярни лакзар хьанвай. Арабрин тарихчи Масудиди кхьизвайвал, “абурун арада (лакзарин — автор) чпел ­дуданивияр тIвар алай динсузар ва Ширвандин гьукумдиз муь­тIуьгъ тежезвайбур авай”.

Этнонимикадин жигьетдай “лакз” терминдин сергьятар лап гегьеншбур я. И термин неинки са чкадин, гьакIни къецепатан чешмейрани гьатнава. Арабрин авторри лакзар неинки са Лакздин агьалийриз, гьакIни яшамиш жезвай чкадилай аслу тушиз вири лезгийриз лугьузвай. Абурун кIвалахрай малум жезвайвал, лакзар тек са Лакзда яшамиш жезвачир. Къейдна кIанда, лезгияр бинеламиш хьайи мулкариз талукь месэлаяр гьеле тамамдиз ахтармишнавач. Неинки са Лакз, гьакIни Маскутни, Хурсанни (абур Самур вацIун сивинни Апшерондин полуостровдин арада ава) лезгийринбур тир. Маса чешмейрай хабар жезвайвал, Арран вичин чилерал лакзар яшамиш жезвай чIехи область тир. Идакай тарихчи Му­над­джим-Башиди кхьизва. Ада гьакI­­ни къейднавайвал, Аррандинни Ширвандин арада кьиле фейи ягъунрин нетижада Аррандин патай телеф хьайибурни, есирда гьатайбурни вири лакзар тир. Арабрин географ Якъутан географиядин гафарганда Ширван “лакзарин Ширван” яз къалурнава. Арабрин сиягьатчи аль­-Гарнатиди, гзаф халкьар яшамиш жезвай Дербент шегьердин чIа­ларин тIварар кьадайла, лак­зарин­ чIал сад лагьай чкадал эцигнава.

“Лег//лек” терминдилай тафаватлу яз, “лакз” терминдихъ алатай девирда лезгияр лишанламишзавай умуми тIварцIин чка кьадай мумкинвилер пара ава. Амма историографияда и термин са тIимил геж пайда хьанва. “Лакз” этноним, гзафни-гзаф, регьбервал гузвайбуру ва халкьдин савадлу паюни кьабулнавай. Мисал яз, чпин тIвара­рихъ “аль-Лакзи” (яни бине Лакздай тир) акал хьанвай са десте алимар малум я. “Лакз” термин тайин са девирда араб чIала арадал атана ва, са кьадар вахт арадай фейила, адакай менфят къачузмачир. Лезги чIала ихьтин гаф авач. ГьакIни тарихдиз талукь чкадин чешмейра “Лакз” ва я “лакзарин халкь” гафар гьалтзавач. Тек са чпин тIварарихъ “аль-Лакзи” акал хьанвай алимрин тIварар квачиз. И терминдикай гегьеншдиз XIX асирдалди менфят къачузвайтIани, Кавказда ада вичин гелер эсиллагь тунвач. Вири и делилри адан бине къецепатай тирди къалурзава.

ТIварарихъ “аль-Лакзи” эхир акалун гьа девирдин илимда адет тир. Юкьван виш йисара араб чIал шаркь пата илимдин чIал тир. Арабрин классикадин образование къачунвай лезги халкьарин векилри арабрин юкьва чпиз лакзар лугьузвай. Лагьана кIанда, абурун арада неинки са Лакздин агьалияр, гьакIни бине Дербентдай ва маса областрай тирбурни авай. Са гафуналди, лезгийри чпи чеб “лакз” терминдин куьмекдалди лишанламишун мумкин тушир.

“Лакз” ва “лек” терминрин арада авай алакъадикай рахайтIа, а алакъа гьакъикъатдани аваз хьун мумкин тир. Иллаки “лек” гафунин персерин “лекз” къайда фикирда кьур­тIа. Гьар гьикI ятIани, “лекдикай”  “лакз//лекз” хьунин жигьетдай В.Ф.Минорскийди гъизвай делилар чпихъ инанмишвализ жедайбур туш. Ина иран чIалан суффиксрихъ галаз ала­къалу са карни авач.

 Лезги

“Лезги” этноним XIII асирдин юкьварилай малум я ва ам, винелай килигайла (при формальном подходе), В.Ф.Минорскийдин цIир­гъинин эхирда хьуниз лайихлу я. Амма и этноним вири патарихъай ахтармишиз эгечIайла, ам арадал атай тарихдин шартIари фикир желб­зава. Ашкара тирвал, Кавказда арабрин алемди медениятдин рекьяй ийизвай таъсир, са кьадар вахтар арадай фейила, тIимил жез гатIунна. А девирда лакзарин уьлквени тарихдин эменнидиз элкъвена. XIII асирда Лакз михьиз чкIана. “Ширвандин ва Дербентдин тарих” чешмеди хабар гузвайвал, XI асирда “шаркь ва рагъакIидай патарин” Лакзар авай. Амма чешмеда абурун сергьятрикай са делилни гъанвач.

XIII асирдин сад лагьай паюна монголринни татаррин кьушунрин гьужумар гатIунна. 1222, 1239 ва 1240-йисарин гьужумри Лакз тамамдиз барбатIна. Гьа и девирдилай (XIII асирдин эхирар XIV асирдин эвел кьилер) эгечIна “лакз” термин арадай акъатиз башламишна. Къейдна кIанда, гьа са вахтунда и гаф тарихдин майданра амукьна. И чIавалай тIварарихъ “аль-Лакзи” эхирни гилигзамачир. Ихьтин эхирар галай алимрин биографийрай якъин жезвайвал, абур вири XIV асирдалди яшамиш хьана.

Гьа и макъамдилай историографияда “лезги” термин пайда жезва. И гаф ишлемишнавай виридалайни сифтегьан чешмейрикай сад XIII асирдиз талукьди я. Кьилди къачуртIа, ам и асирда яшамиш хьайи хашпарайрин кешиш Гильом де Рубрукан кхьинра ва, М.И.Артомонован малуматрал асаслу яз, Сириядай тир писатель Абуль-Фараджадин “Умуми тарих” чешмеда гьалтзава. Ибурулай гуьгъуьниз цIийи термин гьакIни арабрин тарихчи Исмаил ибн Али ал Айубидин “Уьлквеяр тартибда тунин ктабда” дуьшуьш жезва.

Теориядин жигьетдай кьуртIа, “лезги” “лакз” терминдикай арадал атун мумкин тир, амма и месэладиз аксивалзавай бязи делилар ава. Эгер “лезги” термин сесерин ва я гьижайрин чкаяр дегишарунин нетижада арадал атанатIа (генани керчекдиз лагьайтIа, гъалатIдин, гаф сивяй дуьз акъуд тавунин нетижада), гьикI ам са куьруь девирда лакзар яшамиш жезвай чкадилай лап яргъарани машгьур хьана? РикIел хкин, XIII-XIV асирра и гаф Рубрукан, Абуль Фидадин ва маса­бурун чешмейра гьалтзава. ГьикI ихьтин чIехи алимри, В.Ф.Минор­скийди гьисабзавайвал, умуми тIвар­цIин гъалатI квай къайдадикай менфят къачуна? Малум тирвал, Лакз шаркь пата лап машгьур тир. Лакздин уьлкведикай, чкадин халкьдикай а девирра гзафбуру кхьизвай. Гьатта Лакзи тIварар алайбурни авай.

Вири и крариз дикъет гайидалай кьулухъ чун ихьтин фикирдал атана: “лезги” этноним лап фадлай авай, амма чешмейра ам эвеззавай маса экзонимар (чкадин халкьари ишлемиш тийизвай гафар) гьатна.

ШартIуналди аль-Лакз тIвар ганвай уьлкве — лезгийрин суверенитетдин эхиримжи даях — XIII асирда пайгардикай хкатна. Я гьукумдин къурулушар, я савадлу регьбе­рар амачирла, чпин бине къецепатай тир гафарни квахьна. Аму­кьай­бур къутармиш жез алакьай чкадин агьалияр я. Абуру чпин халкьдиз хас ерияр, къанажагъ, тIва­рарни хвена. Гьа и девирдилай, чи халкь лишанламишзавай асул тIвар яз географиядин, тарихдин чешмейра “лезги” термин гьатна. XIII-XIV асиррилай гатIунна, лезгийри кхьей тарихдин чешмейрани “лезги” ва “Лезгистан” гафар гьатна. “Лезгистан” топоним авай чкадин эвелимжи чешмейрикай сад Дагъустандин чIалан, эдебиятдин ва искусстводин институтдин пешекаррикай ибарат экспедициядиз 1975-йисуз жагъана. Ингье анай са гъвечIи чIук: “1409-йисуз кхьин хъувуна Калама — Басиршагь ал-Бурзиаш-Ширванидин хва Каламан, Каламан хва Исфендийаран, Исфендийаран хва Магьмудан, Магьмудан хва Исфендийаран хци —  чIехи устаз… алимрикайни факигьрикай лайихлуди патал… Шинази… ам Лезгистанда (областда) маш­гьур алим тир. Ктаб Мискискарин хуьре кхьин хъувуна”.

Якъин жезвайвал, исятда хьиз, тарихдин къадим девиррани чи халкьдин векилар лишанламишзавай асул тIвар “лезги” (яр) тир, анжах ам тарихдин са акьван регьят тушир шартIара экзоэтнонимрин хъендик кумукьна. ЧIехи зулуматдин бедбахтвилери патарилай атанвай ва я маса халкьаривай къачунвай вири затIар терг авурла, ихтилат физвай эндоэтноним чкадин агьалийрин арада сагъ яз амукьна.

Чна теклифзавай фикирдиз акси тек са зенд хьун мумкин я: “лезги” гаф II лагьай агъзур йисарилай (II тысячелетие) фад гьалт тавун. Амма чна гьисабзавайвал, им зайиф делил я, гьикI лагьайтIа, чна винидихъни къейд авурвал, чешмейра чпи чпиз ганвай тIварар (самоназвания) лап кьериз гьалтзава. Мисал яз, гьакьван къадим халкьарикай тир эрменийри чпи чпиз ганвай тIвар — хай(к) — юкьван виш йисарин чешмейрилай гатIун­на гьалтзава…

(КьатI ама)

Бедирхан  Эскендеров,  тарихчи

(Макъала Урусатдин илимрин академиядин этнологиядинни антропологиядин Н.Н.Миклухо-Маклаян тIварунихъ галай институтдин “Вестник антропологии” журналдин алай йисан­ 3-нумрада чапнава).