Лезги хуьрер

Мегьарамдхуьряй Ахцегьиз фидайла, КIеле пата, кьакьан пелел пуд вышка алай иер са хуьр аквада. Инаг КцIар райондин Чпир хуьр я. Чи гъенелай Шагьдин кукIушар, Шалбуз, Гатун дагъ, Жалгъандин пел, Кьулан вацI, Гилияр, Къуюстанар, Мегьарамдхуьр гъапаллайбур хьиз аквада. Гьар экуьнахъ салай и иервилериз вил вегьейла, рикIел хайи чилиз бахшнавай бендер къведа:

Салам гуда хайи чилиз,

Хурал туна гъил.

Бес накьвадиз, бес Ватандиз

Агъуздачни кьил.

И макъалада заз, играми газет кIелза­вай­бур, квез зи хайи хуьруькай ихтилатиз кIан­за­ва. “Чпир” гаф “чи” ва “пIир” гафарикай арадал­ атанвайди яз гьисабзава бязибуру. Амма “пIир” мусурман динди гъанвай гаф я. Чпир иниз Ислам дин къведалди авай хуьр тирди ина амай сурари, къванери, адетри субутзава­. Мумкин я, адан тIвар Албаниядин чилб тайифадин тIварцIелай арадиз къвезва. Гьар гьикI ятIани, иер, мугьманар кIани лезги хуьр я.

Мублагь чилералди, берекат квай никIе-ралди, багъларалди, алимралди, манидарралди, сейли инсанралди тIвар-ван авай хуьрерикай сад тир  Чпиррин хуьр Ясаб, Пирал, Кириг, Лечет, ЦIийи­хуьр, Манкъулидин хуьрерин юкьва ава. Ам КцIарин сур чIаварин, дегь хуьрерикай я. Анин патав кьакьан пелел яшар течир сурар, гьакIни са шумуд чкадал хуьруьн амукьаяр ала. И сурара мусурман диндин, гьакIни хашар алай сурарни гьалтзава. Ибур Исламдилай виликан чIаварин, Албан девирдин сурар я лугьуда.

Хуьр са шумуд чкадал хьана. НикIер цадайла, кIвалер эцигдайла, эгъуьнунар ийидайла, хуьруьз зурба тарих авайди аквада. Ина чиликай ири куьшуьяр (еке гичинар), хъенчIин къапар, яру керпичар, яракьар хкатда. Тарихдин чешмейрани Чпиррин тIвар дуьшуьш жезва. Академик А.Сумбатзадедин, А.Бакиханован, Алкьвадар Гьасанан эсерра и хуьруькай, ана фенвай ягъунрикай ихтилатарнава. Хуьлуьхъви Гьажи Ме­гьамед хан кьилеваз 1837-йисуз КIеле патан лезгийри хкажай Къубадин гъулгъуладин штаб Чпирдал хьана, адан планар Чпиррин мискIинда туь­кIуьрнай.

Советрин девир атайла, 1926-йисуз туь­кIуьрай сиягьрай малум жезвайвал, Чпир КцIар райондин чIехи 5 хуьруькай сад тир. А чIавуз ина 1210 агьали авай. Хуьруьнвийрин кеспи никIер цун, салар кутун, малар хуьн тир. Хуьруьхъ гьам аранда, гьамни дагъда чилер авай.  Хуьруьн кьуд пад чуьхверрин, ичерин, пIинийрин чIехи багълар тир. “Чпир ич”, “Чпир кьал (чуьхвер)” лугьудай сортар гилани чи салара ама.

Хуьре алай чIавузни 1200 гектардив агакьна никIер цазва. И хуьруьн лакIаб Къуба патан вири халкьарин арада “бугъда сатан чпирли” (къуьл маса гудай чпирви) хьиз машгьур я. Хуьре пIирер, инсанри икрамдай чкаяр пара ава. “Кьуьзуь пIир”, “Бибиназ”, “Челедин пIир”, “Шейх Махъсудан пIир”… ТIварар аламачир пIи­рен кIунтIар, тарарни ава. “Кьуьзуь пIир” хуьруьн агъа кьиле ава. Адан хурал 7 рекьин­ пел ала. И пел аламатдин чка я. Инал 7 патай техилар хкизвай рекьер галкIизва. Исятдани къуьл кIандайбур инал къведа. “Кьуьзуь пIир” ири тарарин юкьва авай са кIунтI я. Кьурагь йис хьайила, хуьруьнбур и кIунтIал къведай. Пешапай, гудул хуьре экъуьрна, садакьаяр инал пайдай. Чи йикъара пешапаяр амач, амма хуьруьн яш хьанвай дишегьлияр гилани и кIунтIал фида, тIуьнар гьазурда, анаг сувагъда…Зи фикирдалди, “Кьуьзуь пIирел” ийизвай икрамар мусурман дин къведалди авай, гилани халкьди хуьзмай ибадатар я. Амма чи йикъара  анал анжах Исламдин дуьаяр кIелзава.

Хуьруьн кимел, рекьин кьерехдал къен ичIи са сандух хьтин зурба къван алама. Рагьмет хьайи алим, писатель Фейруз Беделован “Миф” романда пешапайдикай, мажусийрин девирда гъуцариз дад авуникай хъсандиз кхьенва. Лугьузвайвал, “Кьуьзуь пIире­лай” хтайбуру и къванциз яд цадай, Аллагьдивай марф тIалабдай. И къван са тIимил чап квай чкадал ала. Адан винел гъвечIи 2 сукI­ра кьван авай фурар ала. Фурар сал (дар, гуьтIуь) кьацIа сад-садахъ галкIурнава. Чи къунши, яшар 100 йисарив агакьзавай Абдулманаф бубади и къван дарман къван я лугьу­да. Адал аялар ацукьайла, хъел къведа. Ви­ни кьилевай фуруз цайи яд, авахьна, агъа кьилевай фурув агакьайла, ам, дуьаяр авуна, начагъбуруз, свах тIадайбуруз гудай.

“Бибиназ” дишегьлидин сур я лугьуда. Хуьруьн патавай карвандин рехъ физвай, адаз гилани Лавардин (деведин) рехъ лугьу­да. Лавардин рекьел атай карванди Пархъар кIама ялар ядай. Анай Чпирдал ва маса хуьрериз чпив гвай нафт, кьел маса гудайбур къведай. Бибиназни девейраллаз ихьтин затIар маса гуз атай са динэгьлидин руш тир лу­гьуда. Хуьре рагьметдиз фейи ам деве ацу­кьай чкадал кучукна.

“Челедин пIир” ири, кьакьан къван я, вичелни арабдал кхьенвай кхьинар ала. Юкьвай тIвек ава. Инай тIал-квал авайбур акъатда. ГъвечIи са тIеквенда михьи ният авай вири гьакьда лугьуда.

Чун аял чIавуз бадеди пIирерал тухудай. Ана­гар михьдай, дуьаярдай, Аллагьдивай дуьньядин саламатвал тIалабдай. Лугьудай хьи, пIирел фейила, са шумуд юкъуз сивяй пис гафар акъудун гунагь я. Имни тербиядин са рехъ тир жеди. Зи рикIел алама: пIирери­лай фидайла, секинвал хуьдай, хъвана фидачир, михьивал хуьдай, икрам ийидай. Ам­ма гила пIирериз “туш” лугьудайбур пара хьанвайвиляй, анрал физвайбурни тIимил аквада.

Хуьруьн уьруьшрин тIварар ихьтинбур я: Замкар, Зарков, Гьемелар, Ирид рекьин кIам, Бубани хва къван хьайи чка  (къванерни ама), ЖибетIан кIвалер хьайи чка, КьантIар, Верди­дин етек, “Валкъа”, Ланж (яд къаткидай чка), Тамудин гапIал, Тек бахчадин кIам, ЧIагъ­ран кIам, ЦIегьерин кIам, Пуд хъархъун тар авай ник… Хуьруьн пелер: Чархидин пел, ЦIукIан пел, Цеквенан пел, Мешан пел, СикIрен кIун­тIар, Рекьин пел… Виликан багълар хьайи чкаяр: Саламан багъ, Меликан багъ, Эбедан багъ, Алисманан багъ, Сулейманан багъ…

Хуьруьн пуд пад пара ири тушир тамар я. Зи аял береда и тамара гъил-кIвач галукь тавур къван, тар амач. Март акъатайла, десте-десте аялар гъверер нез и тамариз фидай, ахпа некьияр, мереяр, кицикар, чумалар, кIерецар, шуьмягъар нез, хутар ргаз фидай чун. Зулузни гьардаз вичин пич авай, къарникъузар, хъукъуриз, недай. И тамар чи витаминрин склад тир. Гилан аялар садни аквазмач анра.

Ашукь хьанай чIехи Шагьдин

Чалма алай кьилел зун.

Ашукь хьанай Чпир хуьрел

Зи кьеб хьайи чилел зун.

КIан хьана заз уьмуьр гьализ

Михьиз, дириз, булах хьиз.

КIан хьана заз уьмуьр гьализ,

Хайи чилин дамах хьиз…

Хуьр кIунтIал алайвиляй булахар мукьварал алач. Хуьруьз ЧIакIардилай (КцIар районда авай са хуьр) чIехи хвал тухванва. “Чпир-ЧIакIар къанал” тIвар алай и хвалакай са шумуд хуьруьн агьалийри менфят къачуз­ва. 2005-йисуз Урусатдин Находка ше­гьер­да авай са сая чпирвиди, Рамазанов Гуьлмурадан хва Агъамурада, вичин пулунихъ Шагьдин ценерай хуьруьз яд гъана. 25 километрдин яргъай хуьруьнвийри, 40 юкъуз мелер авуна, яд гъанай. Алай чIавуз Мучугърин хуьряй Чпирдал гьукуматдин харжарихъ же­мятдин куьмекни галаз хъвадай яд гъанва.

Ватандин ЧIехи дяведи, вири уьлкведиз хьиз, и хуьруьзни пара тадияр гана. Хуьр саки чкIана. Дяведин ягъунрай лап тIимил ксар хтана. ХъуьтIуьз каш хьуникди хуьр арандиз куьч хьана. Дяведилай гуьгъуьнин йисара хуьре 500-дав агакьна инсанар амай. Исятда Чпирдал 280 кIвал, 1300-дав агакьна агьа­лияр алама. Ялама, Набрань, Лежетар, Худат ва маса хуьрера, шегьерра, уьлквейра, вишералди чпирвияр ава. Каспийск шегьердин базардиз фейила, заз жув лап чи хуьруьн кимел атай хьиз жеда. Гьакьван гзаф чпирвияр ава ана.

Хуьр тIвар-ван авай, элдиз чидай кса­ралди машгьур я. Советрин девирдин полковник Ибадулла Рустамов и хуьруьнви я. Профессор Къамбай Ханмамедов, адан пуд ­велед — Тофик Ханмамедов, Октай Хан­ма­медов, Зерифа Ханмамедова пудни профессорар я. СССР-дин лайихлу муаллим Зал Залов, алай чIавуз Урусатдин Яракьлу Къуватрин полковник Магьир Веледов, Ле­­нин­градда авай машгьур художник Фаргьад ­Бегов, манидар Жемила Залова, Азер­бай­жандин яракьлу кьуватрин министерст­вода кIвалахзавай майор Сабрулла Гьажи­му­радов, нафтIадин Академиядин доцент ­Дуьнямудин Аскеров, “Уфуькь-С” тIвар алай виридуьньядин халкьарин чIалар чирдай ­проектдин лезги сектордин куратор Офеля Яхулова чпирвияр я. Яракьлу къуватрин ­жергейра къуллугъзавай жегьиларни ава. Къарабах патал кьиле фейи ягъунра и­ хуь­ряй 6 кас телеф хьана: кьвед — виликдай, кьуд — мукьвара хъхьай дяведа. Рагьметрай чпиз.

Хуьре са шумуд сихил ава: Абдуллагьар­, Кулларар, КIамарар, Бардияр, Яваяр, Ри­ви­тар, Хенжелар, Эхтерар, Гьесенар, Къачаяр, Гъвейияр, Теверар, Талишар ва масабур.

1937-йисан августдин са йифиз 6 чпирви суьргуьндиз ракъурнай. Туьркияда диндин рекьяй университетда чирвилер къачунвай Адилхан эфенди, фекьи Магьмуд — динэгьли­яр, Гьажи Мансур, Алибутай, Хандаш  — мулкар авай ксар, Тимирханни ажуз кесиб тир. Хьилерин хуьряй хкведайла, советрин аскерар акур касди “яру фес алайбур къвезва, яру фес алайбур…” лугьуз,  ихтилатарна кимел. Компартиядин хуьревай тешкилатдин чIехидани, коммунистрикай ягьанатна лугьуз­, фугъара элкъвена техкведай чкадиз рекье тунай. Ругуд касдикай Хандашни Магьмуд элкъвена хтанай.

Ибур накь хьайи крар я. Бес къе вуч ава? Жуван аял чIавни къенин югъ гекъигайла, са кьадар дигишвилер хьанва. Пис, хъсан. Чун, суварар хьайила, виридан кIвалериз фидай. Гилан аялар лагьайтIа, лап мукьвабурун кIва­леризни физвач. Хуьруьнвийри агъзур йисаралди арадиз атай чи халкьдин хъсан адетар хуьзма. Сад рагьметдиз фейитIа, сур-кьул гьазурун, мугьманриз чай-фу гун, сур атIуз­вайбуруз тIуьн тухун хуьруьнвийри ийиз­ва. Иесидиз и кардикай гьич хабарни жедач. Ихьтин адет лап тIимил хуьрера ама. Пара чкайра иесиди вичин харжийрихъ къуншидин кIвале тIуьнар гузва. Хуьруьнвийрин арада гъвечIи-чIехи чир хьун ама, гьавиляй берекатни ава. Мугьманрал рикI алай эл я.

Хуьре клуб, ктабхана, медпункт, юкьван мектеб ава. Хуьруьв агакьдай пелел телефонрин, телевиденидин пуд вышка ала. Хуьруьз регьят, иер шегьре рехъ тухванва, къир цанва. Электронный АТС-ди элдиз къуллугъзава, интернет кардик ква. Цикай дарвал хьайи хуьре 30 чкадал булахар хьанва. КIа­рас куникай динж хьанва — газдалди таъмин я. Тек са мектебдин дарамат чIуру я, ам цIийи­кIа туькIуьр хъувун патал гьар йисан пландик­ ква лугьуда, амма аквадай са дегишвални авач. Лугьун хьи, КцIар райондин 4-5 хуьре цIийи, къенин йикъан тIалабунрив кьадай мектебдин дараматар авач. Чпирни абурун арада ава. ИншаАллагь, гьамни жеда. Хуьре фер­мервилин вилик фенвай са шумуд  майи­шат ава. Чпирар цIийи кIвалер эциг хъийизмай хуьрерикай я.

Гьар йисуз са шумуд жаван вузрик экечI­зава. Хуьруьн мектебда хайи чIалал 9-класс­дал кьван гьафтеда са тарс ава. Лезги чIалан муаллим Фейзулла Хидирова КцIарин педтехникумда лезги чIалан муаллимар гьазурдай факультет акьалтIарна. Виликдай ихьтин техникумни авай КцIара.

Хуьре яшайиш патал хъсан шартIар пара ава. Чпирвияр пара зегьметдал рикI алайбур я. Са агъзурдав агакьна малар хуьзва. Хуьруьнвийри 1200 гектардин майданра никIер цазва. Эхирдайни лугьуз кIанзава: ша, илифа Чпирдал, мугьманрал рикI алай хуьруьз!

Эйваз Гуьлалийрин, 

шаир, муаллим, Азербайжандин писателрин союздин член